Сабақтың жоспары Пән аты: Кәсіптік қазақ тілі Сабақ өткізілетін күн
жүктеу/скачать 1,89 Mb.
|
- Бұл бет үшін навигация:
- Негізгі одағайлар
- Туынды одағайлар
- Ишарат одағайлар
- Жануарға арнап айтылатын одағайлар
- Шақыру одағайлары
- Көңіл-күй одағайлары
- Императивтік одағайлар
- Тұрмыс-салт одағайлары.
Дүние мен өмірБiлiмдiлер насихат көп жазады, Адам үшiн уайым жеп жазады. Байқап оқып отырсам, cоның бәрi Дүниенi «сұм», «алдамшы» деп жазады. Мен-дағы тiршiлiкке қадам бастым‚ Рахат, бейнет, әр iске араластым. Өмiр бойы қуанбақ жынды iсi ғой, Кейде асып, кейде қашып, кейде састым. Рахат көрсем, сыйдырып мақтаныма, Таласы бар кiмнiң деп тапқаныма. Қарсы жалдап, қайраңдап шыға бердiм, Көнбедiм деп жалғанның қаққанына. Қайғы көрсем: «Дүниенiң жалғандығы,– Дедiм‚ – алдап, мiнеки, алғандығы». Ол не десең, бұрынғы жазғандардың Сөзi орнығып көңiлiме қалғандығы. «Мен де соққы жедiм‚ – деп‚ – сұм дүниеден»‚ Көп жазып ем, оныма өкiндiм мен. Ойласам, көрген бейнет, тартқан қайғы Болыпты не бiреуден, не өзiмнен. Дүниенiң ол туралы жазасы жоқ, Бiз сөктi деп тоқтай ма Алла атқан оқ. Пәрменiмен айналған шархи фәләк1 – Күн мен ай, жұлдыз, әуе, жер менен көк. Кiмде-кiм қайғы тартып, бейнет көрсе, Сұм жалғанның қылғаны бұл дей берсе, Әлбетте, бұл – тағдырға наразылық, Түбi Аллаға қарсылық, ондайға ерсе. Кiм үйреттi дүниенi жамандатып, Оны сөгiп, өзiңдi амандатып? Mұны үйреткен – бiлiмсiз шала молда, Қу қазыққа байлаған табандатып. Кейбiреулер жазады: «Қу өмiр»,– деп, «Тұрағы жоқ, алдамшы, су өмiр»,– деп. «Көрген қызық, қылған iс – бәрi де ұмыт, Иә, көлеңке, яки түс, у өмiр»,– деп. Бұған да ерiп көп жаздым түшiркенiп, Бiлiмдiлер сөзi деп ентеленiп. Өмiр емес, алдаған өзiңдi-өзiң, Пәленшекем айтты деп қалма сенiп. Бұл екi сөз айтуға тым орайлы, Жүрекке әсер берер сонша жайлы. Терiстi де дұрыс деп сендiретiн Шешендердiң келедi тiлi ыңғайлы. Дүние деген қызыққан iсiң болса, Қызықтырған кiм сенi оған онша? Пайдасыз, баянсызын бiле тұра, Қуа бердiң ойланбай неге сонша? Өмiр деген жастықтан қартаймақ па, Бейнет, рахат, байлық пен мал таймақ па. Боларға ұмтыл, болмасқа қанағат қыл, Жала жауып, салынба жантаймаққа. Өмiр, дүние, жер мен көк, өткен заман, Ажал алмай қоймайды ешкiмдi аман. Өлмей, өшпей, қартаймай жүргiң келсе, Ол болмай ма тағдырды жамандаған? Тумақ, өлмек, қартаймақ болмай қоймас, Қанша қызық көрсе де, пенде тоймас. Сол тоймастық – дүниенi жамандатқан, Сен сөктi деп тағдырды қайта жоймас. Бейнет көрме, бiреуге бейнет берме, Дүние – алдамшы, өмiр – қу деп елерме. Қамдан, сақтан, қағып бақ бәле келсе, Бәрiн құдай қылады дегенге ерме. Қаза келсе, өзiңнен я бiреуден, Немесе бiр нәрсенiң себебiнен. Дауың дұрыс бола ма, ойласаңшы, «Өмiр – қу, дүние – алдамшы» дегенiңмен? Дүние алдамшы, өмiр қу – есерлерге, Есерлiкпен жолығар кеселдерге. Ол екеуi мiндi емес, мiн өзiңде, Сөзiң бөлек өзгеден дeceңдep дe. ШӘКӘРІМ ҚҰДАЙБЕРДІҰЛЫӨЛЕҢДЕРҚАЗАҚША ӨЛЕҢДҮНИЕӨМІР Жастарға
Ал, енді, олай болса, кімді алалық? Қазақта қай жақсы бар көз саларлық? Шын іздесек, табармыз шыны ғалым, Күнде күйлей бермелік бозбалалық. Сақ болалық, бір шоқып, бір қаралық! Қарауылдар мезгіл ғой, тұр, қаралық! Жүз айтқанмен, өзгенің бәрі надан, Жалыналық Абайға, жүр, баралық! Білімді сол кісіден ізденелік! «Әдейі іздеп біз келдік сізге» делік. «Өмір зая болмастық өнер үйрет, Ақылыңды аяма бізге» делік. «Көп қуға көзіңізді сүзбе» делік! «Ұқпас деп бізден үміт үзбе» делік! «Залымдар заң үйретіп адастырды, Бізді сал жөнделерлік ізге» делік! Тапқан іске таласпай, шын көнелік! Жұртқа күлкі болмалық, жөнделелік! Арамдықпен, алдаумен күн өткізбей, Өтірікке өлгенше, шынға өлелік! Бұл Абай саудагер ғой ақыл сатқан, Әртүрлі асылы көп өтпей жатқан. Тегін білсең –аласың, бос береді, Тұстасынан ешкім жоқ мұны тапқан. Құрбыласы қулық пен айла баққан, Олардан алдамшы деп көңлі қайтқан. Енді бізге ақылын көрсетіп тұр, Алушы жоқ па екен деп жастар жақтан. Алмасақ үміт үзер тағы жастан, Өлсек те, ұмтылалық осы бастан. Өткізе алмай, еліне қайтса көшіп, Қаламыз асыл түгіл ине алмастан. Қой, ойлалық шатылып, шатаспастан, Оңамыз ба Абайдан бата алмастан? Асыл алсақ, асылын аямайды, Келді ғой өз еліне сата алмастан. Пұлы өтсе, үміті бар қуанбақтан, Еңбегім жанды ғой деп жұбанбақтан. Абай кетсе, осы елде кім қалады, Не табамыз наданнан сұранбақтан? Қой, жігіттер, күн болды ойланарлық, Білім, әдет, ақылды ойға аларлық. Надандықтан еліріп босқа жүрсек, Мына заман көрсетер бізге тарлық! Өзің біліп біреуге қылсаң жарлық, Асыл сол –ақыл, білім бойда барлық. Айла, өтірік, арсыздық өнер емес, Мен де анаудай болсам деп таласарлық. Үлкендерде мінез жоқ танданарлық, Олардың қылған ісі – ұрлық-қарлық. Арам ойды ақыл деп ардан күсіп, Түбінде тартқызбай ма ол бір зарлық? Мынау Абай – бір ғалым жол шығарлық Замандасы болмады сөзді ұғарлық. Амалы жоқ, айналды енді бізге, Күн туды етегіне жабысарлық. Пұл асылы табылса, қолға алалық, Кісі емес ескерусіз бос қаларлық. Күнде осындай табылмас бізге басшы, Күн болса кейінгіде қозғаларлық. Ақыл, білім осындай ар жақтарлық, Айласыз, өтіріксіз жан сақтарлық! Үзіп-жұлып ұятсыз атанбай-ақ, Ақылмен жол табалық ел бастарлық! Осыған қазақ бар ма жанасарлық, Ғылым, өнер, ақылмен санасарлық? Жұрт алмаса, ақылын біз алалық, Өзгедей надан емес адасарлық. Бұл елде түк ақыл жоқ жарасарлық, Рахым ғып бір-біріне қарасарлық. Өз Абайын өздері ұнатпайды, Шын надан осылар ғой біз қашарлық. Мына жұртта мінез жоқ ойланарлық, Бізге де заман келер сайланарлық. Елге еріп есер, бәңгі атанғанша, Ой табалық жақсы атақ байланарлық! Ақыл жоқ бұл қазақта ойға ұнарлық, Өзін-өзі тексеріп, бой сынарлық. Білім іздеп білуге кесел болар, Көрсеқызар, к...і ашық бос құмарлық. Ойланар уақыт болды бас қосарлық, Дұспан көп енді бізге жол тосарлық. Арамдықтан көңілді арылталық, Ақыл ойлап, алалға қол босарлық. Мидағы ой-тамырға жол салалық, Жүрекке оймен сынап апаралық! Ақ жүректің ғадалат қылған ісін, Қабылдауға қызығып қозғалалық! Жарасымды мінезді жатқа алалық, Жанға қас жамандықтан сақтаналық! Арсыз, ғайбат, өтірік, ынсапсыздық – Бұлардан бой тасалап ақталалық! Аспандап аса бермей шақталалық, Аласыздық, адалдық жақты алалық! Өтіріктен жалығып, өнер тапсақ, Біз сонда жетілдік деп мақтаналық! Хош, енді көп наданның тілін алдық, Бірімізге біріміз пәле салдық. Ой да жоқ, ұят та жоқ, күнде аңдысып, Жүргенмен жағаласып не таба алдық? Арам ақыл үйрендік айла, амалдық, Қулық пен өтірікті сайлап алдық. Ынсап, рахым, ұяттан жүген ұстап, Өзіміз ең түбінде қайда бардық? Елірдік, ерегістік, елді жардық, Байлаусыз пайдасы жоқ іс шығардық. Бүгін дос, таң атса қас бола қалып, Бұлт еттік, мен болдым деп ат аларлық. Тыным жоқ, тыныш жүріп мал бағарлық, Арыз бердік бас кетіп, айдаларлық. «Енді бізге ғадалат айта көр» – деп, Өзіміз ақырында қайда бардық? Бұл іспен бойға мақтан кірді, паңдық, Әркімнің әлі бар деп алар аңдық. Жеңгеніміз желіктік желпең қағып, Жеңілгенді жер болған атқа таңдық. Ортамыздан от жағып, өрт шығардық, Көре тұра құтырып, күйіп-жандық. Қой, үйтпелік, өзіміз жарасалық! Наданмен неге бірге адасалық?! Жаман айла, жат мінез пайда бермес, Бойдағы мінімізге қарасалық! Жаман әдет тастауға ұнасалық! Мына мінез қалай деп сынасалық! Тұп-тура бетімізге айтысалық, Ашуланбай, ақылмен шыдасалық! Арсыз, арам айланы тастасалық! Адал іске талаппен бастасалық! Неде болса білімді ізденелік! Надандықпен біржола қастасалық. Жалған айтып, біреуге жалынбалық! Біз, сірә, үлкендердей қағынбалық! Наданға өлсек-тағы бағынбалық! Өтірік, өсекке еріп сабылмалық! Рахым жоқ, қанағат жоқ, арсыз болып, Жас бойға жаман атақ тағынбалық! Таза ойлап, татулық іс табалық! Жау жоқта, тіпті жауды сағынбалық! Адалға әлімізше аяңдалық! Арамға аяқ баспай шабандалық! Елемесең, есіңе енбейді ақыл, Ескерсең, осы сөзім сендерге анық. Болмас іске бұртаңдап тырыспалық! Бетке айтқанның зәрі жоқ, ұрыспалық! Көзге жылпың қөрініп, сыртқа қылпың, Артымыздан құр өсек қылыспалық! Сөз байласақ, уағдада тұрысалық, Сыртымыздан жақсылық қылысалық! «Қашқан –жаудан құтылар» деген қане, Надандықтан жиреніп, жылысалық. Білмегенді білуге тырысалық! Жалқаулықты қөңілден сырысалық! Босқа күлген күлкіні күйлемелік! Шын ақылға мойынды бұрысалық! Жақсы білім іздеуге жалықпалық! Табылмаса, тарығып, талықпалық! Салақтықты қоялық, сақ болалық! Білгенді, білмегенді анықталық! Ғалым көрсек –әр істі сұрасалық! Ондайға басымызды құрасалық! Өстіп істеп өзіміз қамданбасақ, Бізге ақыл үйрете алмас мына халық. Кейде бірге жүрелік, кейде ойналық! Ойнап, күліп, кешікпей ой ойлалық! Ойынымыз аз болсын, ойымыз көп, Оймен талап етпеген іс қоймалық! Күнде көздеп, мінезді тексерелік! Айланы ақыл демей, сескенелік! Адалдың жолында өлсек, арман бар ма? Ақты аныққа шығарам деп көрелік! Кісіге оны бұрған өкпелелік! Тіл алса, «мұны қой» деп ақыл айтып, Тыңдамаса, жау көріп кектенелік! Білімді неге бойға көп көрелік?! Ақтан тауып несіпті жеп көрелік! Артық ақыл ойланып таба қалсақ, Біз-дағы алушыға тек берелік! Надандықпен қарнымыз тоқ демелік! Біз білмеген еш ақыл жоқ демелік! «Айланы ақыл, арсыздық әдеп қой» деп, Арамды алал, асылды боқ демелік! Ақылды сол – ынсап пен ар сақтайды, Арсыз сол –арамдықпен жан сақтайды. Адал сол –таза еңбекпен күнін көріп, Жаны үшін адамшылық ар сатпайды. Жалғаншылар сөз айтса, «сырым» дейді, Біліп қойсаң, «бұ да бір қырым» дейді. «Әншейін байқайын деп айтып едім, Өтірігімді ұстап па ең бұрын?» дейді. Надандар төрт аяқты малға ұқсайды, Қаңғырған тамақ іздеп аңға ұқсайды, Өз бетімен табатын өнері жоқ, Талапсыз, өлі сүйек жанға ұқсайды. Бұлар –мәлім, сатып жүр, көрдің мұны, Болмайды кімге залал мұның түбі? Өздері біреуіне бірі сатсын, Алмалық біз қызығып енді осыны! Сатады өтірігін шынға жастап, Жүрміз деп жарасымды өнер бастап. Айналасы белгілі аз ақша ғой, Пәлшесін тауысайық жыртып тастап! Осы жұрт өтірікпен жүр ту ұстап, Айланы не қыламыз берсе уыстап? Күні бұрын ондайға жуымалық! Орын алып, кетпесін бой қуыстап. Айла орнына ақылды жұмысталық! Өтіріктің орнына шын ұсталық! Жалған айтып, жан сатып, жалынбай-ақ, Тура жолда тұрып-ақ тынысталық! Өз әкеміз айтса да ұнамалық, Ағамыздың сөзі деп тыңдамалық: Үйреткені өнер ме, әрекет пе,– Өзіміз ортамызда сынға алалық! Олар бізге оқы дер қу болмақты, Уағдасыз, жалғаншы су болмақты. Сыяз сайын әркіммен арпалысып, Күнде дау, күнде жанжал, шу болмақты. Өнер қылма ар сатып, жалданбақты! Ұлық болып, елді жеп малданбақты! Біреуді жеп, біреуді табамыз ба, Қашан жақсы көруші ек алданбақты? Өлсең де ондай сөзге құлақ салма! Ардан күсіп, ақылдан құры қалма! Әкең түгіл, арғы атаң айтса-дағы, Білімі жоқ наданның тілін алма! Қулықты біз қылғанмен, ол қылмай ма? Бізге де өңкей надан жабылмай ма? Айла, арамдық, арсыздық, ынсапсыздық Бізге бар да, өзгеге табылмай ма? Жамандық күнә болып жазылмай ма? Адалдықпен жиған мал бағылмай ма? Уағдашыл болған жан өле қалып, Өтірікші құдайға шағылмай ма? Өмір өнбес бір күнгі қылған жалға, Көз тоймас үзіп-жұлып алған малға, Жұрттың ісі неге жөн болмасын деп, Ой ұнамай, ондайға өлсең нанба! Мақтанбалық айламен алдағанға! Надан боп, ұқсамалық айуан малға! Жан біткеннің бәріне жара салып, Жан сақтаған не болар жалғыз таңға? Залалы тие берсе мұқым жанға, Рахымсыз, қайырымсыз боп қысылғанға, Не дүние, не болмаса ақиретте Болар-ақ бір қиындық шыбын жанға! Залым кісі кірмейді тіпті санға, Сынайтұғын бір сыншы табылғанда. Білімдігің бит шаққан құрлы болмас, Тамам күнәң жиылып жабылғанда. Ар қайда? Рахым қайда? Әдеп қайда? Быт-шыт боп неге жүрміз әрбір сайда? Көз жұмып, «Көппен көрген ұлы той» деп,– Береді бұл надандық кімге пайда? Білімдіге білімсіз бағынбай ма? Іздесе, пендеге жол табылмай ма? Ақты қойып, арамды әдет етсек, Денеміз дозаққа өзі жағылмай ма? Ажал оғы бір күні атылмай ма? Тура келсе, тіл тартпай қатырмай ма? «Әлхилла ассалата жаназа» деп, Ақ кебінге оралып жатылмай ма? Қай пенде жолықпайды осындайға, Соны ойлап жүрегіміз шошынбай ма? «Дүниеде не қылдың, не қойдың?» деп,– Алдыңда неше жерде тосылмай ма? Жатпалық жалқауланып тіпті жайға, Жайлы ақыл ойланалық жанға пайда. Кейінгінің қалмалық обалына, Сонда мақұл боламыз бір құдайға. Осы ел жүр өтірікті үнем қылып, Ақты қойып, арамға көңіл бұрып. Қудыраңдап, қу, білгіш атанам деп, Шығарады бір пәле қарап тұрып. Біреуіне біреуі қақпан құрып, Аңдаусызда кетем дер бір түсіріп. Біле сала қылады о да қулық, Аяғы сау жан қалмас сүйтіп жүріп. Мақтанады жетілген кісімсініп, «Қулыққа қалыппын,– деп,– қатты ысылып». «Ел мінезі қолымда санаулы»,– деп, Жан біткеннің айласын өзі біліп. Айтқанда өтірікті судай қылып, Шынды ескерген адам жоқ көзіне іліп. «Қу» десең, құлағына бір кірмейді, Езуін тастар ма еді, сірә, тіліп! Тоқталған бір пенде жоқ қыры сынып, Мойнына әбден алған сайтан мініп. Айтсаң-ақ, «анау қу» деп жымыңдайды, Соған ыза боласың іштен тынып. Арамдыққа осы жұрт жүр ұмсынып, Аздан бері тым кетті құдай ұрып. Білмегені білгеннің тілін алмай, Бәрі бірдей шулайды иттей үріп. Бір күн біреу жалғанмен жүр құтылып, Біреу жүр айламенен үзіп-жұлып, Ертең көрсең, екеуі қолға түсіп, Кескектеген түлкідей тұр тұтылып. Арамдықтан шығады кім сытылып? Бір желіксе, кетеді тым құтырып, «Жығылған жан күреске тоймас» деген, Қарта ойнаған кісідей күнде ұтылып. Абай жүр соны мазақ өлең қылып, Біреуі ұғар ма деп көзі ашылып, Бізге де біразырақ айтқаны бар, «Құр қылжақтай берме,– деп,– босқа күліп». Ұқсатып, ұнасымды сыйыстырып, Жасты да жамандапты қиыстырып. Ойын-күлкі – бар қылған мінезіміз, Біреуін де қалдырмай жиыстырып. Тым туралап айтыпты сұғындырып, Білгенге үйретіпті ұғындырып. Көріп тұрған мінезді жасырсын ба? Әркімге-ақ кеткен екен жұғындырып. Сөзбен де, өлеңмен де сабақ беріп, Алсын деп керектісін өзі теріп. Шиқанымды езгендей шықты жаным, Айтқанда естігендер ұғып келіп. Шүу дегенде бұл сөзі жанға батты, Бұрын ондай көргем жоқ жаманатты. Қайырусыз, қағусыз өскен басым, Бұлқындым шу асаудай мойны қатты. Естіген соң, жүректе түйін жатты, Сол түйін тыныштатпай көп ойлатты. «Неге мұндай қатты айтты?» – деп ойласам, Өлеңінің сырты ащы, іші тәтті! Жаны ашып, жақсы соқпақ тазалапты, «Жігерленсін, білсін» деп табалапты. «Жоба көрмей, жүгенсіз кетпесін» деп,– Қатты сөзбен қайырып қамалапты. Енді ойладым «қайратқа мінейін» деп, «Білімдінің қадырын білейін» деп. «Ақыл сөзбен арқама күнде ұрғызып, Талаппен түзу жолға кірейін» деп. «Мен неге күлкі болып жүрейін» деп, «Өзім біліп, біреуге күлейін» деп. «Шын наданға атар таң болмайды екен, Білім іздеп, құдайдан тілейін» деп. «Білмекке талап етіп көрейін» деп, «Шын сөзге көңілімді бөлейін» деп, «Надан болып қорлықты көргенімше, Естінің айтқанымен өлейін» деп. Үлкендер ұмтылмайды «ұғайын» деп, «Мен-дағы бұл қылықтан шығайын» деп. Айтқан сайын аяғын кер басады, Құлағына мақтаны тығайын деп. Құмары – қулықпенен жығайын деп, Айламен аяғыма бұғайын деп, Бәрі ішінен қанжарын байланып жүр, Көрінгеннің көзіне сұғайын деп. Халалға ойламайды шыдайын деп, Арамның түбі болар уайым деп. Күнде жау боп, күрілдеп, жұлысады, Тек отырған бір жан жоқ «Құдайым» деп. Байладым белді бекем буайын деп, Жүректі адалдықпен жуайын деп. Талпынған мақсат іздеп мақрұм қалмас, Адамдық ғылым жолын қуайын деп. ШӘКӘРІМ ҚҰДАЙБЕРДІҰЛЫӨЛЕҢДЕРҚАЗАҚША ӨЛЕҢЖАСТАР Сабақты қорытындылау.-5 минут. Білімгерлердің жаңа сабақта алған білімдерін қорытындылау. Білімгерлердің білімін және сабаққа белсенділігін бағалау 2 минут. Үй тапсырмасы 5-минут. Өткен сабақты қайталау. Әдебиеттер: Қазақ тілі мен әдебиеті. М.Е.Омаров. Жаттығулар мен тапсырмалар жинағы. 6-8 сынып. «Таңбалы» баспасы. Алматы. 2011ж. Оқытушының қолы:____________ Бекітемін Директордың ОІЖ орынбасары ________Г.Е.Садуакасова Сабақтың жоспары Пән аты: Кәсіптік қазақ тілі
І. Сабақтың тақырыбы: Грамматикалық тақырып: Шылау. Шылаудың емілесі. Лексикалық тақырып: Сүйек сынғанда көрсетілетін алғашқы көмек. ІІ. Сабақтың мақсаты: А) Білімдлік: етістің жасалу жолдары, түрлері туралы түсініктерін кеңейту. Етістің түрлеріне лексикалық тақырыппен байланыстыра отырып мысал келтіріп, талдау жасап, олардың айырмашылығын таныту, өз ойларын жүйелі айтуға үйрету. Елордамыз туралы ерекше пікір қалдыру. Ә) Тәрбиелік: сауатты оқу-жазуға, жауапкершілікке тәрбиелеу; ұлттық құндылықтарды құрметтеуге үйрету; өнер-білімге, Отанымызға деген сүйіспеншілігін ояту; оқушылардың бойына адамгершілік, эстетикалық, ізгілік қасиеттерді, рухани байлығын қалыптастыру, пәнге деген қызығушылығын арттыру. Б) Ой-өрісін дамытушылық: оқушы қабылдауы мен ойлау аралығын зерттей отырып, ой қорытқызу және өз пікірлерін еркін жеткізе білуге баулу, жаңа сөздермен сөздік қорын молайту, ауызекі сөйлеу тілін, ой-өрісі мен дүниетанымын, есте сақтау, қабылдау, меңгеру қабілеттерін дамыту; білім, білік дағдыларын қалыптастыру. ІІІ. Сабақтың типі: аралас сабақ ІҮ. Сабақтың түрі: теориялық Ү. Сабақтың өткізілу әдістері: баяндау, түсіндіру, сұрақ-жауап, зерттеу, жеке жұмыс, топпен жұмыс, ойын элементтері. ҮІ. Сабақтың көрнекілігі: қалыптастырушы бағалау тапсырмалары, стикерлер, мұғалімдер үшін бағалау жаймасы, үлестірмелі кесінділер, бағалауға арналған тапсырмалар, кері байланыс жаймасы, оқулық, кеспе қағаздар, қосымша оқулық материалдары, семантикалық карталар. Пән аралық байланыс: қазақ әдебиеті, тарих, музыка, өнер, бейнелеу өнері, орыс тілі, жағрапия. Ұйымдастыру кезеңі: Журналды толтыру, білімгерлердің сабаққа дайындығын қадағалау. Білімгерлердің қызығушылығын ояту, сабаққа ынталандыру. Үй тапсырмасын сұрау. Өткен сабақ бойынша білімгерлердің білімін тексеру. Үйге берілген аударманы талқылау Диктант Сабақтың мақсаты мен тақырыбын хабарлау, мақсатын қою Жаңа сабақта қаралатын сұрақтар. Сабақтың барысы: Шылау сөздер лексикалық мағынасы жоқ, бірақ басқа сөз таптарымен тіркесіп, сол сөз таптардың мағыналарын толықтырады және айқындайды. Сөздерді, сөз тіркестерін және сөйлемдерді байланыстыратын сөз табы. Шылаулар сөйлем мүшесі бола алмайды. Служебные слова не имеют самостоятельного лексического значения, но сочетаясь с частями речи, дополняют и уточняют их значение, обеспечивают связь слов, словосочетаний и предложений друг с другом. Служебные слова не могут быть самостоятельным членом предложения. Атқару қызметіне байланысты шылаулар 3 топқа бөлінеді: В зависимости от функции служебные слова делятся на 3 группы: Септеуліктер (Послеслоги, являются аналогами предлогов) Жалғаулықтар (Союзы) Демеуліктер (Частицы) Септеуліктер — белгілі бір септікте тұрған сөзбен ғана тіркесіп қолданылады. Сөздерді сабақтастыра (бағындыра) байланыстырады. Септеуліктер мезгіл, мақсат және себеп-салдар мағыналарын айқындап, сөзден кейін қолданылады. Зат есім, сын есім, сан есім, есімдік, кейбір етістік түрлерімен тіркесе алады. Послеслоги применяются только со словом, находящимся в определенном падеже. Связывают слова подчинительной связью. Послелоги выражают временные, целевые, причинные значения слов и находятся после слова. Могут сочетаться с именами существительным, прилагательным, числительным, местоимением и некоторыми формами глагола. Сочетание послеслогов с падежами:
Мысалы (Пример): университетке дейін - до университета жыл бойына - в течение года айтуы бойынша - по его рассказам сабақтан соң - после урока түстен кейін - после обеда сен арқылы - через тебя шаруашылық туралы - о хозяйстве сен үшін - ради тебя оқу үшін - для учебы былтырдан бері - с прошлого года менен бұрын - раньше меня әрі отыр - сядь подальше Жалғаулықтар — сөздерді, сөз тіркестерін, сөйлемдерді байланыстырады. Союзы служат для связи слов, словосочетаний, частей сложного предложения, а также предложений друг с другом. Жалғаулықтар түрлері:
Мысалы (Пример): Демалыс күндері – сенбі және жексенбі. - Выходные дни - суббота и воскресенье. Ол қатал, әйткенмен әдiл адам. - Он строгий, однако справедливый человек. Не мен барамын, не сен бар. - Или я пойду, или ты иди. Ол таңертең телефон соқпайды, себебі уақыты болмайды. - Он не позвонит утром, потому что у него не будет времени. Жаңбыр көп жауды, сондықтан егін жақсы шықты. - Дождя много было, поэтому урожай был хороший. Егер олар келмесе, онда біз өзіміз барамыз. - Если они не придут, тогда мы сами пойдём. Демеуліктер өзгермейді, түрленбейді, тіркескен сөздеріне қосымша мағына үстейді. Частицы не изменяются, придают словам или предложениям различные значения. Демеуліктер түрлері:
Мысалы (Пример): Сен киноға бардың ба? - Ты ходил в кино? Ол айтты ғой. - Он ведь сказал. Сөзде ғана, істе жоқ. - Лишь на словах, но не на деле Сіңір созылғанда, буын шыққанда және сүйек сынғанда көрсетілетін алғашқы көмек. 1.Байламдардың созылуы. Оқыс қимылдағанда, буында сүйектердің ығысуы шамадан асып кеткенде байламдар зақымдалады немесе созылады. Зақымдалған буын айналасы ісіп, қатты ауырады. Байлам созылғанда тамырлар үзіліп, жарақаттанған жерге қан құйылады Алғашқы көмек: алдымен, зақымданған жерге мұз, қар немесе мұздай шүберек басу. 20минуттан соң таңғыш салып, медициналық мекемеге жеткізу. 2.Буынның шығуы. Буын басы буын ойысынан шығып кеткенде беттерінің жанасуы бұзылады.. Мұндай жағдайда зақымданған жерге салқын зат басып, зардап шегушіні қозғалтпай, медициналық мекемеге жеткізу керек. 3.Сүйек сыну. Сүйек тұтастығының бұзылуы сыну деп аталады Сүйек сыну ашық, жабық түрлері болады. Ашық сынуда сүйек қана емес, тері, бұлшықет, қан тамырлары да зақымдалады. Алдымен қан кетуді тоқтату керек, шендеуіш салып таңу. 4.Кеуде қуысы сүйектерінің сынуы. Бұғана мен жауырын зақымданса, орамалмен қолды мойынға таңып, қолтыққа кез-келген мата қояды. Қабырға сынса, зардап шегушіні орындыққа отырғызып, терең дем шығартады да, кеуде қуысын қысып дәкемен орап тастайды. Бассүйек пен омыртқа жотасының сынуы өте қауіпті. Зардап шеккен адамды қозғалтпай, тез жедел-жәрдем шақыру керек. Омыртқа жотасы зақымдалса зардап шегушіні етпетінен тақтайға жайлап жатқызып, басы мен иығының астына матаны бүктеп қояды. Бассүйек сынса жай зембілге жатқызып апару керек. Басты қозғалмайтындай етіп, жан-жағына киім не көрпе қояды.
Нұсқауларға сәйкес әрекеттерді орындай білу, бір-бірлеріне көрсету. Источник: http://yznaika.com/hints/273-shilau
А. Ысқақов, Қазіргі қазақ тілі, 1974 ж. Тіл білімі терминдерінің түсіндірме сөздігі — Алматы. «Сөздік-Словарь», 2005 жыл. ISBN 9965-409-88-9 Источник: http://yznaika.com/hints/22-usteu Жоғарыға көтеріліңіз↑ Орысша-қазақша түсіндірме сөздік: Ғылымтану. Жалпы редакциясын басқарған э.ғ.д., профессор Е. Арын- Павлодар: ҒӨФ «ЭКО», 2006. ISBN 9965-808-78-3 Оқытушының қолы:____________ Бекітемін Директордың ОІЖ орынбасары ________Г.Е.Садуакасова
І. Сабақтың тақырыбы: Грамматикалық тақырып: Еліктеу сөздер. Еліктеу сөздердің түрлері. Лексикалық тақырып: Денені соғып алғанда көрсетілетін алғашқы көмек. ІІ. Сабақтың мақсаты: А) Білімдлік: Оқушыларға еліктеу сөз туралы түсінік бере отырып, өткен тақырыпппен байланыстыру. Ә) Тәрбиелік: Оқушыларды дұрыс сөйлеуге, әдептілікке, еліне деген сүйіспеншілікке дағдыландыру Б) Ой-өрісін дамытушылық: Оқушылардың еліктеу сөздерді жете түсінуіне, сөздердің мағынасын аша білуге, сөздік қорын байыту, ауызекі сөйлеу тілдерін қалыптастыру ІІІ. Сабақтың типі: аралас сабақ ІҮ. Сабақтың түрі: теориялық Ү. Сабақтың өткізілу әдістері: баяндау, түсіндіру, сұрақ-жауап, зерттеу, жеке жұмыс, топпен жұмыс, ойын элементтері. ҮІ. Сабақтың көрнекілігі: қалыптастырушы бағалау тапсырмалары, мұғалімдер үшін бағалау жаймасы, үлестірмелі кесінділер, бағалауға арналған тапсырмалар, қосымша оқулық материалдары, семантикалық карталар. Пән аралық байланыс: қазақ әдебиеті, тарих, музыка, өнер, бейнелеу өнері, орыс тілі, жағрапия. Ұйымдастыру кезеңі: Журналды толтыру, білімгерлердің сабаққа дайындығын қадағалау. Білімгерлердің қызығушылығын ояту, сабаққа ынталандыру. Үй тапсырмасын сұрау. Өткен сабақ бойынша білімгерлердің білімін тексеру. Демеулік шылаулар. Сүйек сынғанда көрсетілетін алғашқы көмек. Сабақтың мақсаты мен тақырыбын хабарлау, мақсатын қою Жаңа сабақта қаралатын сұрақтар. Сабақтың барысы: Еліктеу сөздер (слово имитации)– айналадағы, табиғаттағы түрлі дыбыстарға, құбылыстарға (явления ), қимыл-әрекеттерге және солардың бейнелеріне (изображающие) еліктеуден туған сөздер. Мысалы, жалт-жұлтетеді, сарт ете түсті, арбаң-арбаң етіп, күлмің-күлмің етті, шіңк-шіңк етті.Еліктеу сөздер мағынасы жағынан екіге бөлінеді: еліктеуіштер және бейнелеуіштер. Еліктеуіш сөздер – табиғаттағы, төңіректегі түрлі дыбыстарға еліктеу арқылы жасалған сөздер. Еліктеуіш сөздер көбінесе ет көмекші етістігімен тіркесіп жұмсалады. Мысалы, сарт-сұрт ете қалды, гүрс ете түсті, жымың-жымың етеді, жарқ ете қалды, т.б. Бейнелеуіш сөздер – табиғаттағы заттардың әр алуан күйін көру арқылы сипаттау, бейнелеунәтижесінде жасалатын сөздер. Мысалы, жалт қарады, маң-маң басады, желп-желпетеді, жарқ-жарқ етті. Еліктеу сөздер құрамына қарай негізгі, туынды, күрделі түбір болып бөлінеді. 1. Негізгі еліктеу сөздерге түбір сөздер жатады: дүңк, тырс, дік, жылт, шаңқ, қарқ, дүрс, арс, шарт, пыр, шиқ, жалп, жарқ, шіңк, бүлк, тарс, қиқ, т.б. 2. Туынды еліктеу сөздер -аң, -ең, -ың, -ің, -ң жұрнақтары арқылы жасалады: балп-аң, елп-ең, жылт-ың, кілт-ің, жайна-ң, қиқ-аң, т.б. 3. Күрделі еліктеу сөздер қайталану: бүрсең-бүрсең, дүр-дүр, гүрс-гүрс, жалп-жалп, т.б. қосарлану: арбаң-ербең, адыраң-едірең, шап-шұп арқылы жасалады. Еліктеу сөздерден жұрнақ арқылы басқа сөз таптары жасалады: 1. Еліктеу сөзден зат есім жасайтын жұрнақтар: -ыл, -іл, -л – тарс-ыл, сарт-ыл, дүрс-іл, күңк-іл, бүлк-іл, арс-ыл., т.б. -ақ, -ек – бұлт-ақ, бүлк-ек, т.б. -ғыр, -гір – даң-ғыр, дүң-гір, т.б. 2. Еліктеу сөзден етістік жасайтын жұрнақтар: -ыра, -іре – салб-ыра, үлб-іре, т.б. -ла, -ле – дабыр-ла, күбір-ле, т.б. -да, -де – қоқаң-да, ербең-де, т.б. Еліктеу сөздер көбінесе көмекші етістікпен, кейде негізгі етістікпен тіркесіп жұмсалады. Еліктеу сөздер көмекші етістікпен тіркескенде, күрделі баяндауыш қызметін атқарады. Мысалы, Аспанда самсаған жұлдыздар дір-дір етеді. Кенет артына жалт қарады.Дір-дір етеді, жалт қарады – қайтті? – баяндауыш. Еліктеу сөздер түрленіп келіп, басқа сөйлем мүшелерінің де қызметін атқарады. Мысалы,Жарқ-жұрқтан көзің талып, даң-дұңнан құлақ тұнады. Жарқ-жұрқтан, даң-дұңнан – неден? – толықтауыш. Тарс-тұрс еткен дыбысқа барлығы елеңдей қалды. Тарс-тұрс еткен –қандай? –анықтауыш. Жүгірген бойы өзенге күмп беріп қойып кетті. Сәби томп-томп жүгіріп жүр. Томп-томп, күмп беріп –қалай? – пысықтауыш. Қосарланудан және қайталанудан жасалған еліктеу сөздер дефис арқылы жазылады.Мысалы, қарш-қарш, сарт-сарт, опыр-топыр, делең-делең, бүрсең-бүрсең, қалт-құлт, қорбаң-қорбаң, т.б. Соғып алу, буынның шығуы, сіңірдің созылуы, олардың белгілері Соғып алу—жұмсақ тіндердің бұзылуы, көбінесе құлау немесе бір нөрсеге ұрьш алу кезінде пайда болады; бұл кезде тері, ұсақ тамырлар зақымданады; тіндерде кан қүйылуы немесе жиналуы (канды ісік) пайда болады. Белгілері: ауру сезімі, ісуі, қанталау, қол-аяқтың козғалысының аздап шектелуі, тек кейбір жағдайларда (ішті, жұмыртқаны соғып алу) шок кұбылысы немесе дене кызуының аздап көтерілуінің байкалуы мүмкін. Буынның шығуы — буын айналасындағы сүйек ұш-тарының жылжып кетуі, иық, шынтак жөне жамбас буындарының жиі шығуы, ал кейбір жағдайда қол саусақтарының жөне теменгі жак сүйек буындары шығып кетеді. Буьш қапшығының жарылып кетуі мүмкін, буын айналасындағы байламдардың, бұлшык еттін, сіңірдің, терінің, тамырдың, жүйкенің, сүйектің зақымдануы. Белгілері: зақымданған буынның ауыруы, қол-аяктың қозғалысқа келмей қалуы, буынның өзгеруі, буын басы-ның баска жерден табылуы, тексеру кезінде созылмалы болуы. Буын аралығының созылуы мен үзілуі — буын тұсындағы шұғыл козғалыс кезінде буын аралығының созылуы жөне үзілуі мүмкін көбінесе аяқ-басы — балтыр буынынын тұсында, ал баска жерлерде (тізе, көрі жілік, білезік буынында жөне т.б.) сирек болады. Белгілері: соғып алу кезіндегідей, бірақ буын аралығы бекітілген жерлерде жанға батарлық жөне қатты ауру: кол-аяқ козғалысы шектеліл, кейде буьш қуысына кан күйылуы (канды буын) мүмкін. Сабақты қорытындылау.-5 минут. Білімгерлердің жаңа сабақта алған білімдерін қорытындылау. Білімгерлердің білімін және сабаққа белсенділігін бағалау 2 минут. Үй тапсырмасы 5-минут Әдебиеттер: А. Ысқақов, Қазіргі қазақ тілі, 1974 ж. Тіл білімі терминдерінің түсіндірме сөздігі — Алматы. «Сөздік-Словарь», 2005 жыл. ISBN 9965-409-88-9 Источник: http://yznaika.com/hints/22-usteu Жоғарыға көтеріліңіз↑ Орысша-қазақша түсіндірме сөздік: Ғылымтану. Жалпы редакциясын басқарған э.ғ.д., профессор Е. Арын- Павлодар: ҒӨФ «ЭКО», 2006. ISBN 9965-808-78-3 Оқытушының қолы:____________ Бекітемін Директордың ОІЖ орынбасары ________Г.Е.Садуакасова
І. Сабақтың тақырыбы: Грамматикалық тақырып: Одағай. Одағайдың түрлері. Одағайлардың емлесі мен тыныс белгілері. Лексикалық тақырып: Дәрумендер. Көмекші сөздер. Көмекші есімдер. Көмекші етістік. ІІ. Сабақтың мақсаты: А) Білімдлік: Оқушыларға одағай сөз туралы түсінік бере отырып, өткен тақырыпппен байланыстыру. Еліктеу сөздерімен Одағайлардың айырмашылығын ашу. Ә) Тәрбиелік: Оқушыларды дұрыс сөйлеуге, әдептілікке, еліне деген сүйіспеншілікке баулу мақсатында «Даналық дағағы» достық, татулық тақырыбында мақал-мәтелдер айтқызып қатар аралық жарыс ұйымдастыру. Б) Ой-өрісін дамытушылық: Оқушылардың одағай сөздерді жете түсінуіне, сөздердің мағынасын аша білуге, сөздік қорын байыту, ауызекі сөйлеу тілдерін қалыптастыру. Мамандыққа қатысты дәрумендермен таныстыру. ІІІ. Сабақтың типі: аралас сабақ ІҮ. Сабақтың түрі: теориялық Ү. Сабақтың өткізілу әдістері: баяндау, түсіндіру, сұрақ-жауап, зерттеу, жеке жұмыс, топпен жұмыс, ойын элементтері. ҮІ. Сабақтың көрнекілігі: қалыптастырушы бағалау тапсырмалары, мұғалімдер үшін бағалау жаймасы, үлестірмелі кесінділер, бағалауға арналған тапсырмалар, қосымша оқулық материалдары, семантикалық карталар. Пән аралық байланыс: қазақ әдебиеті, тарих, музыка, өнер, бейнелеу өнері, орыс тілі, жағрапия. Ұйымдастыру кезеңі: Журналды толтыру, білімгерлердің сабаққа дайындығын қадағалау. Білімгерлердің қызығушылығын ояту, сабаққа ынталандыру. Үй тапсырмасын сұрау. Өткен сабақ бойынша білімгерлердің білімін тексеру. Одағайдың тыныс белгілері мен емілесіне қатысты баяндама әзірлеу. Көмекші етістіктер туралы түсінік. Сабақтың мақсаты мен тақырыбын хабарлау, мақсатын қою Жаңа сабақта қаралатын сұрақтар. Сабақтың барысы: Одағай - междометие. Междометия выражают различного рода эмоции чувства (боль, тоску, радость, удивление, гнев и др). Мысалы: Бәрекелді! Өлеңді жақсы айтасың! -Браво! Хорошо поешь! Қап, соңғы автобус кетіп қалды-ау! - Эх, последний автобус уехал! Рахмет, балам! - Спасибо, сынок!
Одағай(междометие) это слова, которые выражают чувства или побуждения, но не называют их. Мысалы: Қап, соңғы автобус кетіп қалды-ау! - Эх, последний автобус уехал! Мә, ал! - На, возьми! 1) Көңіл-күй одағайлары(эмоциональные) - алақай!, пай-пай, бәрікелді, туу (браво), әттең, қап (жаль, жалко). Алақай! Ертең тауға барамыз - Ура! завтра пойдем в горы. 2) Жекіру одағайлары(императивные) - жә, жетер, әй, тек, тәйт,. Әй! өзің қандай адамсың? - Эй, что ты за человек? 3) Шақыру одағайлары (слова-обращения к животным) - шөре-шөре, ауқау-ауқау, пұшайт-пұшайт. Ешкіні "шөре-шөре" - деп шақырамыз. Междометия самостоятельно не могут быть членами предложения. Повторяющиеся междометия пишутся через дефис: кә-кә, көс-көс. Түйені "көс-көс" - деп шақырамыз. Они произносятся с восклицательной или побудительной интонацией. На письме междометия отделяются запятой, а если они произносятся с особой силой, то после них ставится восклицательный знак. Слово, стоящее после восклицательного знака, пишется с большой буквы.
Одағайлар негізгі және туынды болып екіге бөлінеді. Негізгі одағайларНегізігі одағайларға: ау, па, ей, әй, е, уа, уау, уай, я, пай, ә, о, оһо, ой, ие, аһа, ау, беу дегендер жатады. Бұл одағайлар қайталанып қолданылмайды Туынды одағайларТуынды одағайларға: мәссаған, бәрекелді, әттегенай, жаракімалла, масқарай, о тоба, астапыралла, япырмай, ойпырмай, о дариға ... сияқтағандар жатады. Ишарат одағайларБұйрық, сұрау мәнді сөздер (кәне, кәнеки, ал, әйда). Мысалы: Кәне, коллектив боламыз дегендерің қол көтеріңдер (Б.Майлин). Жекіру одағайларыАдамға арнайы айтылатын одағайлар. Көрсету я нұсқау сөздері (кәні, міне, әні ) Ұсыну сөздері (мә, айда) Тыю сөздері (жәй, тәй, тек, тәйт) Жануарға арнап айтылатын одағайларБұл топқа төрт түлік мал, ит, мысық сияқтанған үй айуандарын жемге шақыру, айдау, үркіту т. б. мақсатымен қолданылған сөздер мен тіркестер жатады. Мысалы: түйеге: көс, көс! сорап, сорап!'қош-қош!" қой мен ешкіге: пфша (пішә), құрау-құрау! шәйт! шек! шеге, шеге! жылқыға: моһ, моһ! тәк, тәк! құрау, құрау! құр, құр! ит пен мысыққа: кә, кәһ! күшім, күшім! мышы-мышы! пырс! Шақыру одағайларыТаңдайды тақылдатып, еріндерді шүйіріп, ысқырып айтатын, транскрипциялауға қиын болатын одағайлар да бар. Бұларды, әдетте, шақыру одағайлары дейміз, бірақ олар тек шақыру ғана емес, жекіру, ұрысу тағы сол сияқты мағыналарды білдіреді. Көңіл-күй одағайларыКөңіл-күй одағайлары - адамның әр түрлі сезімдерін, көңіл-күйін білдіретін сөздер. Олар: а) жағымды көңіл-күйді білдіретіндер (Алақай! Паһ-паһ! Бәрекелді! Ура! т. б.); ә) жағымсыз эмоцияны білдіретіндер (Әттең! Әттеген-ай! Қап! Түге! Пішту! Бай-бай- бай! т. б.); б) әрі жағымды, әрі жағымсыз көңіл- күйді білдіретіндер (Пай-пай, шіркін, Алатау! Пай-пай, мыналар төбелесетін болды ғой!) болып бөлінеді. Императивтік одағайларАдам не айуанға бағышталып, шақыру, жекіру, бұйыру мақсатымен айтылған одағайлар. Бұлар бағышталып отырған объектілерге қарай ішінара екі топқа бөлінеді: а) адамға бағышталып айтылған одағайлар. Бұған бұйыру, жекіру, тиым салу т. б. мақсатында жұмсалған (Жә! Тәйт! Сап-сап! Әуһ! Әлди-әлди! Әйда!) сөздері жатады. Тұрмыс-салт одағайлары.Бұл топқа өмірде жиі қолданылатын, адамдардың амандасу, қоштасу т. б. сыйластық белгісі ретінде жұмсалатынХош! Рахмет! Ассалаумағапайкүм! Хайыр! құп! Ләббай! Кеш жарық! т. б. одағайлар жатады. Одағайлар мағына құбылмалылығына байланысты бір мағыналы (Алақай! Қап! Әттең! т. б.) және көп мағыналы (Ә! Пәлі! Пай-пай! т. б) болып екіге бөлінеді. Одағайлар — эмоционалдық-интонационалдық әуезділік, ырғақ құбылмалылығына өте бай категория. Одағайлар - негізінен, түрленбейтін, қосымашаларды кеп қабылдай бермейтін сөздер. О-лар арасында жеке-дара күйінде ғана айтылатындар да, қосар күйінде қолданылатындар да бар. Құрамы жағынан алып қарағанда түбір (Ә! О! Қап! Ой! т. б.) және туынды (Мәссаған! Апырым-ай! Бәрекелді! Әттеген! т. б.) түрлері кездеседі. Одағайлар өз алдына сөйлем мүшесі бола алмайды. Олар жеке-дара тұрғанда сөз-сөйлем қызметін атқарады. Одағайлар сөйлем ішінде, әсіресе, диалогты сөйлемдерде етістіктермен тіркеседі де белгілі бір сөйлем мүшелерінің құрамына енеді. Одағайлар кейде етістіктермен тіркесіп фразеологиялық тіркестердің жасалуына себеп болады (Ай-шай демей, шу дегеннен, әу деді т. б.).[2][3] жүктеу/скачать 1,89 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|