Сабақтың мақсаты: а білімділік: басқа тілден енген сөздер туралы түсінік беру

Ұжымдық жұмыс

Сұрақ-жауап
Сабақтың көрнекілігі: кірме сөздерге арналған кесте, суреттер, компьютер, слайд.
Оқу нәтижесі: Балалар кірме сөздерді ажырата білу және қолдана білуге үйрету, оқушыларды бірлесе отырып білім алуына дағдыландыру. Оқулықтан негізгі идеяны табуға үйрету.
Пәнаралық байланыс: тарих, әдебиет, география.

Сабақтың барысы:

Жылы лебіз тренингі арқылы оқушылар бір-біріне жылы лебіздерін білдіреді.

Егеменді елдің бетке ұстар азаматы бол

Олай болса, балалар, сіздерді сүйкімділер, білімділер, мейірімділер тобы деп 3 топқа бөлгім келіп отыр. Топқа кімді топ басшы етіп сайлаймыз?

Балалар, біздің сабағымыз қызықты өту үшін сабағымызға дүниедегі ең әдемі адам қатысып отыр екен. Оны көру үшін тек қана өте жақсы тапсырма орындаған оқушы көре алады. Басқа балаларға не көргенімізді айтпаймыз. Сабаққа жақсы қатысып отырайық.

Кітап, дәптер Нөкер, жарлық Кәмпит, тәрелке

Кірме сөздер дегеніміз тілімізге басқа тілден енген сөздер. Бір тілден екінші тілге сөздердің ауысып тұруы барлық тілдерге тән құбылыс. Сөздік құрамына басқа тілден сөз енбеген тіл жоқ десе де болады. Дүние жүзіндегі түрлі – түрлі тілдерде сөйлейтін халықтар өз ара бір - бірімен қарым – қатынаста болады да, бір-біріне сөз аусыады. Әрбір тілдегі басқа тілдік сөздер санының аз я көптігі тарихи жағдайлармен тығыз байланысты.

Өз тарихында қазақ халқы көптеген елдермен қарым – қатынас жасап, аралас – құралас болғаны мәлім. Соның нәтижесінде араб, парсы, монғол, орыс тілдерінен қазақ тіліне көптеген сөздер кірген.

Қазақ тіліне енген кірме сөздердің тарихы өте ұзақ. ІХ – Х ғасырдан бастап араб, парсы сөздері кірсе, ХІХ ғасырдан бері қарай орыс тілі арқылы келген кірме сөздердің саны өте көп.

I топ

Тарихи дерек: Қазақ даласы Х-ХІІ ғасырларда араб халифатының қарамағында болды. Ислам діні тарады. Ислам мәдениетін жасауда қазақ жерінен шыққан көптеген ақын, ғалым, ойшылдардың үлесі мол болды. Әунасыр әл Фараби, Ғаббас әл Жауһари, әл Сығанақи сияқты тұлғалар шықты. Поэзияда парсы тілі, ғылымда араб тілі басым болғанына қарамастан, Ахмет Иассуаи, Ахмет Иүгенеки, Сүлеймен Бақырғани, Жүсіп Баласағұни, Махмұд Қашқаридай түркі даналары еңбектерін өз ана тілінде жазды.

(Тапсырманы өте жақсы айтқан, орындаған оқушы әдемі адамды көре алады).

II топ

Тарихи дерек: 1219 жылы Шыңғысхан Қазақстанның ескі қаласы Отырарды қоршауға алады. Отырар тұрғындары қаланы алты ай бойы қорғайды. Тек бір сатқын қаланы ашып бергеннен кейін ғана монғолдар қаланы жаулап алады. Тек Отырар ғана емес, мұнан кейін Сығанақ, Ашнас, Баршынкент, Үзгент қалаларын тонап, халқын қырғынға ұшыратқан.

Жер – су атауларының шығу тарихын зерттейтін ғалымдардың пікірінше Тарбағатай монғолдың «тарбаған» (суыр) деген сөзінен шыққан, «тай» тау деген сөз. Сонда Тарбағатай тауының мағынасы «суырлы тау» деп түсіндіріледі. Алтай «заңғар тау, алып тау» деген сөзден шыққан дейді.

Зайсан көлінің аталуы ол аштыққа ұшыраған көптеген адамдардың өмірін тайдай тулаған балығымен сақтап қалуымен байланыстырады. Сонда Зайсанның қазақша аудармасы «игі, игілік, мейірман» деген мағынаны білдіреді.

(Тапсырманы өте жақсы айтқан, орындаған оқушы әдемі адамды көре алады).
III топ

Орыс тілінен енген сөздер:

Тарихи дерек: Қазақстанның ХІХ ғасырдағы тарихи оқиғалары Ресей үкіметімен тығыз байланысты. Осы кезеңде қазақ даласына қалалар көптеп салынып, орыс қоныстанушыларының саны артып, үлкен өзгерістер болды.

Араб, парсы, монғол тілдерінің сөздері бірнеше ғасыр бойы қолданылу барысында өздерінің бастапқы қалпын мүлде - өзгертіп, қазақ тілінің заңдылығына бейімделіп, біржола кірігіп кеткен. Соңғы жылдарда кірме сөздердің біразы қазақшаға аударылған. Мысалы: самолет – ұшақ, вертолет – тікұшақ, коллектив – ұжым, герб – елтаңба, гимн – әнұран.

(Тапсырманы өте жақсы айтқан, орындаған оқушы әдемі адамды көре алады).

Әдебиетші, геогроф-тарихшы, орыс тілі маманы толықтырады.

Оқулықпен жұмыс

Кірме сөздердің қазақ тіліндегі синонимдерін тауып, дәптерімізге жазайық.
I топ

Кірме сөздер	Кірме сөздердің қазақ тіліндегі синонимдері
Ғұлама	Ғалым, оқымысты
Шайыр	Суырып салма ақын

(Тапсырманы өте жақсы айтқан, орындаған оқушы әдемі адамды көре алады).

II топ

Кірме сөздер	Кірме сөздердің қазақ тіліндегі синонимдері
Пұл	Ақша, қаржы
Пешене	Жазмыш, тағдыр

III топ

Оқу үйренумен санаға қонатын ақиқат жайлы түсінік.

Үйренбей білім бітпес. (мақал.)

Ойлау, сөйлеу қабілеті бар, еңбек құралдарын жасап, оларды өз қажетіне жарата білетін қоғам мүшесі.

Адамнан үлкен ат жоқ,

Наннан үлкен ас жоқ. (мақал.)

Ерте кезде кісі өлтірген адам тарапынан төленетін айып, мал, төлем.

Өлтірген адам үшін құн төледі.

Белгілі бір затқа тән баға, ақы.

Сен оған жеріңнің құнын түгел төлейсің.

Ынта, ықылас, ұмтылушылық

Арман еткен баланың қайырмайық талабын.

Міндет, жауапкершілік

Әдебиет өскен сайын оқу, үйрену талаптары да тереңдей беруге тиіс.

Мектеп жүйесінде өтілетін пән және сол пәндерден оқушыларға берілетін тапсырма

Мұғалім әдебиетсабағында баланы әсемдікті ұғынуға, қоғам мен адам арасындағы қарым-қатынастың сырын түсінуге үйретеді.

Толассыз соғатын жел

Тоқтамай соққан толағай,

Толастар мезгіл жеткен дүр.

(Көнерген сөз)

Түгі жоқ, тап-тақыр жалаңаш

Тау толағай көрінер тасы кетсе

Шай қайнатуға арналған оттығы іш жағынан орналасқан металл ыдыс

Әңгіме қызып отырғанда сары самаурын да быжылдап келіп қалды.

Техникалық аспаптап арқылы алыстан сөйлесетін құрал.
IIIтапсырма:

«Ең биік мұнара» салады. Ең көп кірме сөз жазады және тапқан сөздерінее синоним сөз туаып жазады, соның мұнарасы биік болып есептеледі.

Ас-тамақ, ар-ұят, дос-құрбы, қас-жау, емтиқан-сынақ, сабақ-дәріс, дәуір-ғасыр, ұстаз-мұғалім, перзент-нәресте, шәкірт-оқушы

II топ

жәшік-қорап, лампа-шам, малақай-бас киім, галош- аяқ киім, сот-төреші, пима- етік, тарелке-ыдыс

Аймақ-өңір, нөкер-уәзір, жарлық-устав, жасақ-әскер

1.Ұзақ өмір сүріп, тілде көп әрі жиі қолданғандықтан, әрбір жаңа сөз бұрыннан тың мағына тудыруга үйытқы болып келе жаткан жұрттың бәріне танымал сөздер деп есептеледі. Мысалы: ас, бақыт, ар, дүние, шаруа,,ол, дос, зат, қас, батыр, г. б. -*

Пай, пай, сөзі мен сазы келіскен ән екен.

Критериалды бағалау шкалалары:

Рет саны	Критерийлер	Дескрипторлар	Ұпайы
1	Ереже шығару	Оқушы мысалдардың анықтамасын толық тұжырымдай алады Оқушы мысалдардың анықтамасын жартылай тұжырымдай алды Оқушы мысалдардың анықтамасын толық тұжырымдай алмады	1 0,5 0
2	Оқулықпен жұмыс	Жаттығу жұмыстарындағы мысалдарды толық топтап жаза алды Жаттығу жұмыстарындағы мысалдарды жартылай топтап жаза алды Жаттығу жұмыстарындағы мысалдарды толық топтап жаза алмады	1 0,5 0
3	Деңгейлік тапсырма «Ең биік» мұнара	Мағыналы көп кірме сөзді уақытқа сай жаза білді Кірме сөздерді жартылай жазды Кірме сөздер жаза алмады	1 0,5 0
4	Эссе	Эсседе сөздердің түрлері толық қамтылған, жүйелі жазылған. Эсседе сөздің түрлері толық қамтылған, бірақ байланыс жоқ. Эсседе сөздердің түрлері жартылай қамтылған, жүйелі жазылған Эссе мүлде жазбаған	1 0,5 0
5	Семантикалық карта	Салыстыру кестесін толық толтырды Салыстыру кестесін жартылай толтырды Салыстыру кестесін жаза алмады	1 0,5 0

Ұпайларды мектеп бағасына айналдыру: