Сабақтың мақсаты: шешендік сөздердің мазмұны, айтылу формасы, стильдік ерекшелігі жайлы түсінігін молайту. Міндеттері

1. 
   Бір-бірінің пікірін құрметтейік ортаны қамтамасыз ету.
   
2. 
   Анық та, нақты мақсат қоюға мүмкіндік беру.
   
3. 
   «Шешендік сөз өнері» тақырыбын талқылауға белсенділікпен қатысуға үйрету.
   
4. 
   Оқушылардың сын тұрғысынан ойлауын дамыту арқылы өз ойын тұжырымдауға және басқалар көзқарасын сыйлауға үйрету. Сабақта қолданылатын көрнекіліктер: буклет, тірек-сызба, пікір жазуға арналған қағаздар, интерактивті тақта.
   

Сабақтың әдістері: Топтастыру, кубизм, адамтану, диаграммасы, түсініктеме күнделігі, ой-толғаныс.

1. 
   Қызығушылықты ояту сатысы:
   

Өмір-мәңгі, уақыт-мүмкін, елес,

Кел, болашақ! Сауық құр күлкіңе көш!

Бір күн шықса, бір күннің батуы анық,

Екі күннің тұруы мүмкін емес!-деп ақиық ақын Мұқағали жырлағандай, сөз құдіретінің мәнін түсініп, әдемі де әдепті, сұлу да ойлы сөйлей білуге үйренейік!

Әрине әдеби сөйлеудің негізгі бұлағы –кітап. Ендеше сендер, кітапты жай оқып қоймай, ондағы сөз, сөйлемдерге назар аударыңдар.Қазіргі сәттен бастапосы сөздің сырыөз қолдарыңда. Қәне, ми қыртыстарын іске қосамыз.

2. 
   Топтастыру әдісі.
   

1. 
   «Шешендік сөз өнері» тақырыбына байланысты ойыңызға келген сөздер мен сөз тіркестерін жаза беріңіз. (топпен жұмыс жүргізіледі.)
   
2. 
   Орфографиялық ережелерге мән бермеңіз.
   
3. 
   Берлген уақыт біткенше топ идеяларды топтастырып жазады.
   

Топ мүшелері ойын қорытып, жазғандарын тақтаға іледі. Әр топтың лидері шығып, шешен және шешендік сөздердің анықтамасын толық айтып шығады.

 

3.Кубизм

Тақырыпты жан-жақты қамтуға мүмкіндік туғызатын оқыту стратегиясы.

Кубиктің алты қыры бар.

1. 
   Суреттеңіз. 4. Қолданыңыз.
   
2. 
   Салыстырыңыз. 5. Бұл туралы ойлағанда көзіңізге не елестейді.
   
3. 
   Зерттеңіз. 6. Қолданыңыз не қарсы шығыңыз.
   

1. 
   Қазақ халқы шешенді неліктен дана деп санаған.
   
2. 
   «Өнер алды қызыл тіл» деген мақал мәнін қалай түсінесің.
   
3. 
   Шешеннің жүйрік ой-толғауы тыңдаушы талғамына тәуелді ме.
   

1. 
   Сөз қадірін білген, біреудің айтайын деген ойын емеурінінен таныған, халықтың қазіргі ұрпағының сөйлеу дәрежесі қандай.
   
2. 
   Шешен нені біліп, неден сақтануы керек.
   

2 Филипп патша басқыншыларына қарсы Афин азаматтарының күресін ұйымдастырған Цицеронның азаттық миссияларымен салыстырады.

Вен диаграммасына сүйене отырып, көбелек бейнесінде кескіндедік. Әрине, шешендік өнер-адамтану өнерімен шендеседі. Өйткені, сөз білу- адамтану ғылымын жүйрік меңгерумен байланысты, өз болмысын терең таныған адам, өзгенің де ерекшелігін жіті көреді.

Шешендік сөздерден мысалдар келтіре отырып, «сөз саптау» үлгілеріне талдау жасайды.

 

6.Бес жолдан тұратын қорытындылау тақпағы.

Жаңа тақырыпты қорытындылауға құрылады:

1. 
   Зат есім: Шешен
   
2. 
   Сын есім: Шешендік сөз
   
3. 
   Етістік: Айтысады. Тартысады. Шешіледі.
   
4. 
   Сезіну: Шешендік сөз-ұлттық өнер
   
5. 
   Синоним: Шешендік сөз-ұлттық өнер падишасы.
   

Шешендік сөз- өнер падишасы» тақырыбында шығарма жазу.

1. 
   Шешендік сөздерді қалай түсіндіре аласың?
   
2. 
   Шешен деп қандай адамдарды айтуға болады?
   
3. 
   Сөйлеу мәдениеті не үшін қажет деп ойлайсыңдар?
   
4. 
   Шешендік сөздің қандай түрлері бар? 
   

1.Шешендік сөз, шешндер ерекшелігі туралы электронды оқулықпен жұмыс

2. Шешендік сөз тарихы

1. Майқы би, Аяз би (ХІІ-ХІІІғ)

2. Жиренше шешен, Асан қайғы (ХІҮ-ХҮғ)

3. Шалкиіз, Бұхар, Шортанбай, Дулат, Төле, Қазыбек, Әйтеке (ХҮ-ХҮІІІғ)

3. «Сөзден тәтті нәрсе жоқ. Сөзден ащы нәрсе жоқ. Сөзіңді тіліңе билетпе, ақылыңа билет, ақылыңды, сөзіңді ақылсызға қор етпе, ақылдыға айт, кімге қай жерде, қай кезде, қалай сөйлейтініңді біл» (Бөлтірік шешен)

Осы дәйек сөзді негіз ете отырып, сөз, сөз құдіреті туралы нақыл сөз, даналық ойларды ортаға салу, оқушы ойын, пікірін айтуы

1. 
   «Шешендік- білім нәтижесі»
   
2. 
   Шешен адам ол кім?
   

Көкейге тоқығаны мол саналы білімді, парасатты азаматы;

Табанда тауып айтатын тапқыр;

Шаршы топта тартынбай сөйлейтін батыл;

Сөз сайысында саспайтын батыл;

Шындықты тартымды оймен жеткізуші;

Халық даналығын меңгерген көреген көсем, әділетті билік айтушы.

Осы көрсетілген бағаны оқулықта берілген шешенге лайықты қасиетпен салыстыра түсіндіру.

6.Би, шешендерді қазіргі заманғы әділқазы, сот төрағасы қызметімен байланыстыру

Би-шешен, судья, әкім
Ертеде	Қазір
Оқымаған Тілге шешен Әділетті Туа біткен дарын Аса, сақ, халықшыл, сезімтал Адам тағдырына арашашы	Оқыған Тілге орашолақ Әділет жолынан ауытқиды Оқып-үйрену арқылы қабілетін шыңдаған Эгоистік басым, халық қамын билікте жеткізбейді Адам тағдырына немқұрайлы

 

ІІІ. Жаңа сабақты бекіту жұмыстары

1. 
   Оқулықпен жұмыс. Тақырыппен танысу. 136-тапсырманы оқып-талдау
   
2. 
   Шешендік сөздер айту. Негізгі түйін шығарту.
   
3. 
   Шығармашылық топтық тапсырма
   

4. 
   Тақырып бойынша шешендік сөзталас.
   

2.“Егер қолымда билік болса ...”

3.“Қазақстанның болашағы мен ғарыш ғажайыптары туралы ойларым”

4.“Сот жүйесінде әділдік бар ма?”

1. 
   Кімнің сөздері ұтымды айтылды?
   
2. 
   Кімнің ойымен келісер едің?
   
3. 
   Сабақтың қай тұстары ұнады, қандай тың мәлімет алдым деп ойлайсың?
   
4. 
   Өз жауабыңа көңілің толды ма?
   

Сабақты екі сыныпта біріктіру: 10-сыныпта бағдарламада «Сөз мәдениеті», яғни сөзді дұрыс қолдану, сөздің мазмұнына көп мән беру туралы оқылады, ал 11-сыныпта «Шешендік өнер», халқымыз ежелден табан астында қиыннан қиыстырып сөз тауып, ұтқыр сөйлегені.

Практикалық-семинар сабағының маңызы:

- Сөзді дұрыс қолдану, мағынасын түсіндіру (10-сынып)

- Шешендік өнер,  әйгілі шешендердің айтқан «шешендік сөздерін» түсініп, ой елегінен өткізу. (11-сынып)

Әр оқушы шешендік өнер, сөз өнері, шешендердің айтқан сөздерінен үзінді келтіріп, ой қозғайды.

Отты да нақышты, шебер де шешен айтылған сөздерді әр оқушы түсіну, сөз құдіретінің мазмұнын талдай білу.

Сабақтың мақсаты:

Білімділік: Сөзді дұрыс қолдану, қазақ халқының атақты шешендері туралы білу, олардың халық арасында кең тараған шешендік сөздерін тыңдау,мазмұнын  талдау.

Тәрбиелік: Шешен адамдардың өмірін үлгі тұту,шешендік сөздерін түсініп оқып, өміріне сабақ қылу.Адамгершілік, шыншылдық, туған елді, жерді сүюге тәрбиелеу.

Дамытушылық: дербес шығармашылық жұмыстар, өзіндік ізденіс, оқу, танып білу, жазған жұмыстарын айта білуге үйрену, сөз саптау, ой еркіндігі, оқушы шеберлігін шыңдауға баулу.

 

Пәнаралық байланыс: Қазақстан тарихы, әдебиет.

 

І. Ұйымдастыру. Сабақтың мақсатымен таныстыру.

Сөзден тәтті нәрсе жоқ

Сөзден ащы нәрсе жоқ

Сөзіңді тіліңе билетпе

Ақылыңа билет.

Сөзіңді ақылсызға қор етпе

Ақылдыға айт

Кімге қай кезде, қай жерде қалай сөйлейтініңді біл.,-

                                                                          деген екен   Бөлтірік шешен

10-сынып оқушылары сөзді дұрыс қолдану, сөздің мазмұнына көп мән беру  туралы , ал 11-сыныпта халқымыз ежелден табан астында қиыннан қиыстырып   сөз тауып, ұтқыр сөйлегені, дана да ақылды сөздерін тағы бір ой елегінен            өткізгелі отырмыз.

 

ІІ. Ендеше бірінші мына сұрақтарға жауап беріп көрейік:

-Сөз дұрыстығы дегеніміз не?

- Сөз байлығы  деген не?

- Сөз тазалығы деген не?

- Тіл көрнекілігі дегеніміз не? (өтілген тақырып бойынша әр сұраққа оқушыларжауап береді)

Өтілген тақырыпты пысықтау үшін оқушылармен  «Мен бастайын...» ойынын ойнау. (мына сөз тіркесінің мағынасы нені білдіреді?)..

Жүрек жалғап алу-

Төбе шашы тік тұру –

Қырғи қабақ –

Тонның ішкі бауындай –

Бармағын тістеу –

Аузына құм құйылу. –

Қыздың жиған жүгіндей.-

Бетінен оты шықты.-

Ит терісін басына қаптады.-

Жер соғып қалды.-

Қолды болды.-

Осы сұрақтарға сқушылар өз сөздерімен жауап береді.

 

ІІІ. Оқулықпен жұмыс. Т а п с ы р м а: тұрақты тіркестердің «дұрыс» , «бұрысын» анықтау.143 бет.

 

IV - Сөз дұрыстығы, байлығы, тазалығы, көрнекілігі –сөйлеу мәдениеті. Ал сөйлеу мәдениетінің ең жоғарғы сатысы – шешендік өнер.

Б.Адамбаевтың зерттеуінде қазақ  шешендік өнерін мына кезеңдерге бөледі:

1.          XI – XIII  Майқы би Мәнұлы, Аяз би

2.         XIV – XVI  Асан қайғы, Жиренше шешен

3.         XVIII          Үш би ( Қазыбек би.  қойылым)

4                 XVIII- XIX  «Хан сұлтандарға қарсы шешендер» :Байдалы би, Ер     

         Жәнібек,Тіленші би

      5   «Бек-болыстарға қарсы шешендер». Сырым Датұлы, Балаби Есенілі (27 б)

Әр кезең бойынша қысқаша тоқталып, сол кезең өкілдерінің шешендік сөзінен үзінді оқу. Мысалы: Майқы би Мәнұлы, Асан қайғы, Жиренше шешен,  Қазыбек би, Төле би, Мөңке би.

V. Тосын қонақ.  11 «в» сынып оқушысы Амангельдинов Данияр  « Жиренше мен Қарашаш» туралы аңыз әңгімені айта келіп, мынандай сұрақ қойды:

- Жиренше басындағы шашын сипағанда не айтты?

- Қарашаш жерде төселген тақыр тулақты сипап не деп жауап берді?

 

V.  Мөңке бидің шешендік сөзін оқып, өз заманында шешеннің болашаққа айтқан болжауын қазіргі өмірмен салыстыру.

        1.Сіздің ойыңызша шешен би батырлардың ортасында қандай ортақ      

            қасиеттеі бар?

        2. Шешен би, батырлар не үшін қажет?

        3. Нені үйренуге болады?

 VІІ. Қорытынды: 1 Бүгін біз не туралы айттық?

                                  3. Өзің қандай ой түйдің?

 

VІІІ. Сабақты бекіту. Білімдерін бағалау.

Халқымыздың аталы сөзді, шешендік өнерді аса қадір тұтқанын, дау-жанжалдарды, тіпті кейбір жағдайларда жауларының өзін бір ауыз сөзбен тоқтатқанын бүгінгі сабағымызда көрсетіп дәлелдедік. Шешендік өнердің тәрбиелік мәнінің зор екеніне, оның ұрпақтан –ұрпаққа жалғаса беретін құдіретті күш екеніне сеніміміз мол.

 Тақырып: Шешендік өнер

Үй тапсырмасын тексеру

Жаңа сабақ: ( мақсатымен таныстыру ) Ой – қозғау.

- Ендеше кешегі Егемендік пен бірлік – Төле бидің толғауында,

Әйтеке би: Асқар тау, сенде бір мін бар –

Ал енді Төле би бабамыз айтқандай,

Енді бүгінгі сабағымызды қорытындылай келе

 

Г