Бүгінгі сабағымызда шахмат ойынының шығу тарихымен танысамыз. Шахмат ойыны алғаш рет Индияда пайда болған. Бірақ нақты қай жерде шыққаны туралы мағұлматтар жоқ. Дегенмен ертедегі араб, иран, үнді жазушылары мен тарихшылары бұлжөнінде мағұлматтар қалыптасқан. Біздің заманымызға жеткен шахмат ойынының атауларын алып қарасақ ол түгелдей иран тілінен алынғаны байқалады. Мәселен, «шахмат» деген сөздің өзі екі түбірден құралады. Шах – кароль, мат – өлді деген ұғым береді. Сонда бұл ойын қазақша патша өлді деген мағына білдіреді. Бірақ әр ел шахмат ойынының тарау, даму эволюциясына байланысты өзіндік атауларды да қосып отырған. Шахмат, дойбы, тоғызқұмалақ ойындары оқушыларды тез есептеуге жаттықтырады.
Оқушылар шахмат ойынының шығу тарихы қай қалалардан бастау алады ?
Қазақстандағы қазіргі шахмат ойынының дамуы жайында түсінік беріңдер.
Шахмат тақтасы арқылы оқушыларға шахмат ойынының қалай шыққаны жөнінде мағұлмат беру.
Сұрақ – жауап арқылы сабақты қортындыау.
Бекітемін:________________ Күні : 17- 24.09.2013ж
Сабақтың тақырыбы : Ойын тактикасы
Сабатың мақсаты : Оқушыларды шахмат ойынының ережелерімен таныстыру.
Өтетін орыны : сынып
Уақыты : 45 минут
Құрал – жабдықтар : шахмат тақтасы
Пән мұғалімі : Аманжолов Нұркен
р/с
Мазмұны
Уақыт
Әдістемелік нұсқаулық
Кіріспе
Қортынды :
Ұйымдастыру кезеңі
Оқушылырмен амандасу
Сабаққа назарын аудару
Үй тапсырмасы :
Шахмат ойыны қай жерде пайда болған ?
Шахмат деген сөздің негізгі мағынасын айт.
Барысы :
Шахмат ойынында барлығы 16 фигура, 16 пешкі болады. Олардың қақ жартсысы ақ түске, жартсысы қара түске боялған. Бұлай болмаса екі жақтың фигураларын ажырата алмаймыз. Ойынды заңды түрде қарама қарсы екі адам ойнайды. Бұларды шахмат тілінде «қарсыластар» немесе «партнерлер» деп, олардың әрбір ойынын партия деп атайды. Ақ түсті фигуралады қысқаша ақ жағы, қара түсті фигуралары бар ойынша қара жағы деп аталады.
Екі ойыншыда бір – бірден король, бір – бірден ферзь, екі – екіден піл, екі – екіден ат, екі – екіден ладиья сегіз – сегізден пешкі (жаяу әскері болады.)
Шахмат фигураларын дұрыс тігу үшін алдымен король мен ферзьнің дұрыс орналасуын қарап алу керек. Ойын басында фигуралардың орнын ауыстырып қойса ойын ережесі бұзылады.
Сұрақ қою арқылы үй тапсырмасын тексеру.
Шахмат тақтасынан көрсету арқылы түсініктерін кеңейту.
Оқушыларға ойын ережесін таныстырып қайталап еске түсіру.
Бекітемін:________________
Күні : 1.10.2013 ж
Сабақтың тақырыбы : Ойын тактикасы
Сабатың мақсаты : Оқушыларға шахмат ойынының алғашқы түсініктерін қалыптастыру.
Өтетін орыны : сынып
Уақыты : 45 минут
Құрал – жабдықтар : шахмат тақтасы
Пән мұғалімі : Аманжолов Нұркен
р/с
Мазмұны
Уақыт
Әдістемелік нұсқаулық
Кіріспе
Негізгі бөлім
Қортынды :
Ұйымдастыру кезеңі
Оқушылырмен амандасу
Сабаққа назарын аудару
Үй тапсырмасы :
Шахмат ойынында неше фигура бар ?
Шахмат ойынын неше адам ойнай алады ?
Барысы :
Шахматты алғаш ойнау үшін шахмат фигураларының қасиеттерін білп алуымыз қажет. Шахмат фигурасының жүрісі дойбыдан мүлде басқа. Олардың сыртқы түріне қарай жүрістері мен атқаратын қызыметтері әр түрлі.
Король (падишах) Король шахмат ойынында ең маңызды және әлсіз фигура. Оның маңыздысы тақтадағы шайқас тек осы фигура үшін болады. Ал қалған фигуралар осы фигураны ғана қорғап жүреді.
Ладья. Бұл ойында шаршылардаң тіке және көлденең қатарларымен жүреді.Өзі түстес фигураладың және қарсы фиугураладдың үстінен қарғи алмайды. Егер жүретін жолында королдан басқа фигуралар түрса өзінің жүріс тәртібімен жей алады.
Піл. Бұл фигураны сөйлеу тілімізде офицер деп атайды. Пілдер дойбы ойындағы диагноль бойынша жүреді. Піл екі – екіден болады.
Сұрақ арқылы үй тапсырмасын тексеру.
Шахмат тақтасы арқылы фигура жүрістерін түсіндіру.
Бекітемін:________________
Күні :
Сабақтың тақырыбы : Ойын тактикасы
Сабатың мақсаты : Оқушыларға шахмат ойынының алғашқы түсініктерін қалыптастыру.
Өтетін орыны : 5-6 сынып
Уақыты : 45 минут
Құрал – жабдықтар : шахмат тақтасы
Пән мұғалімі : Е.Әбдірахманов
р/с
Мазмұны
Уақыт
Әдістемелік нұсқаулық
Кіріспе
Негізгі бөлім
Қортынды :
Ұйымдастыру кезеңі
Оқушылырмен амандасу
Сабаққа назарын аудару
Үй тапсырмасы :
Шахмат ойынында король қандай қызымет атқарады ?
Піл мен Ладьяның жүрістерін көрсет.
Барысы :
Ферзь (уәзір) Бұл фигура шахмат ойынының тақтасында кез келген бағытқа жүре алатын ең жақсы фигура. Ферзьні кейбір шахматшылар королева (ханша) деп те атайды. Бұл негізі дұрыс емес. Ферзьні шахмат ойынында королева деу шахмат ойынының табиғатына жат ұғым деп түсінуіміз керек.
Ат.Жүрісі күрделі фигура ат. Бірақ мұның жүрісі белгілі бір бағытқа бағынған. Ат өзінің табиғатында секіре алатын жылдам жануар. Сондықтан шахмат ойынында ат фигураладың үстінен секіріп жүре алады. Аттың жүрісін үйрену үшін мына бір заңдылықты үйрену керек. Ат өзі тұрған орнынан санағанда екі шаршы ілгері, бір шаршы не оңға, не солға жүреді. Байқасаңыз «Г» әріпі тәріздес.
Пешкі. Пешкілер шахмат ойынындағы ең әлсіз фигура. Пешкі алғашқы жүрісінде екі шаршы немесе бір шаршы жүреді. Егер пешкі алға қарай екі шаршы жүрсе одан кейін бір шаршымен жүреді. Егер бір түсті пешкілер диогнолы бір бірімен байланысса онда оны пешкілер тізбегі деп атайды.
Сұрақ қою арқылы тапсырманы еске түсіру.
Шахмат тақтасынан фигура жүрістерін көрсету.
Бекітемін:________________
Күні : 8.10.2013 ж
Сабақтың тақырыбы : Ойын тактикасы
Сабатың мақсаты : Оқушыларға ойынның негізгі тактикаларын үйрету.
Өтетін орыны : Сынып
Уақыты : 45 минут
Құрал – жабдықтар : шахмат тақтасы
Пән мұғалімі : Е.Әбдірахманов
р/с
Мазмұны
Уақыт
Әдістемелік нұсқаулық
Кіріспе
Негізгі бөлім
Қортынды :
Ұйымдастыру кезеңі
Оқушылырмен амандасу
Сабаққа назарын аудару
Үй тапсырмасы :
Ферзьнің ойындағы жүрісін көрсетіңдер ?
Ат пен пешкінің жүру бағыты қандай ?
Барысы :
Ойында белгілі бір мақсат болғандықтан, сол мақсатты жүзеге асырудың айла тәсілдері де болады. Тақтадағы негізгі күрестің жалпы жоспарын стратегия деп, ал айла тәсілдерін тактика деп атайды. Жалпы алғанда стратегиялық жоспарды тактикалық тәсілдермен байытып отырған жөн. Тактика көмекші әдіс. Алайда оның маңызы стратегиядан кем емес. Мәселен ойыншы стратегиялық жоспарды жүзеге асырам деп отырып, қарсы жақтың бір тактикалық соққысын көрмеуі , соның салдарынан мат болып жеңілуіне әкеліп соғады. Шахмат ойынын алғаш үйреніп жүргенде әрбір партияда стратегиялық жоспар құрып алған дұрыс. Мәселен қарсы жақтың бір әлсіз пешкасын шабул жасау немесе корольдың позициясына шабул жасау т.с.с.
Әрбір ойыншының өзінің шахмат ойынында жеке жоспары мен шабу ұйымдастыратын негізгі жоспары болған дұрыс.
Сұрақ қою арқылы үй тапсрымасын тексеру.
Шахмат тақтасы арқылы стратегия мен тактиканы оқушыларға көрсету.
Бекітемін:________________
Күні : 16-22.10.2013 ж
Сабақтың тақырыбы : Ойын стратегиясы
Сабатың мақсаты : Оқушыларға ойын стратегиясын түсіндіру
Өтетін орыны : 5-6 сынып
Уақыты : 45 минут
Құрал – жабдықтар : шахмат тақтасы.
Пән мұғалімі : Е.Әбдірахманов
р/с
Мазмұны
Уақыт
Әдістемелік нұсқаулық
Кіріспе
Негізгі бөлім
Қортынды :
Ұйымдастыру кезеңі
Оқушылырмен амандасу
Сабаққа назарын аудару
Үй тапсырмасы :
Шахмат тактикасы мен стратегиясының алғашқы түсініктерін беріңдер.
Барысы :
Тақта үстіндегі орталық шаршыларды жаулап алудың екі түрлі пайдасы бар. Бірінші пайдасы ойыншының өз фигураларына еркін қимыл жасауға мүмкіндік береді. Екінші пайдасы қарсы жақтың фигураларына маневр жасауға кедергі жасайды. Ойыналып жатқан шахмат партиясының тағдырын көп жағыдайда фигураларды тақта үстінде үстінде дұрыс орналастыру шешіп кетеді. Ол ойыншыға артықшылық береді. Тақтада тұрған орнына қарай кейбір фигуралар әлсіз болуы мүмкін. Мәселен фигура бір шаршыда тұр делік ол өзінің жүру ерекшелігіне қарай алдыдағы басқа шаршыларға да соққы түсіріп тұрады. Жоғарыда айтқанымыздай мұндай жағыдайда, орталық шаршылардың маңызы зор. Тақта үстіндегі фигураның қозғалымпаздық қасиетінің де ойын үшін маңызы зор.
Мәселен белгілі бір мақсат үшін фигураны қалаулы шаршыға тез жеткізу ойын үстінде көп үстемдік әпереді.
Сұрақ қою арқылы үй тапсырмасын тексеру.
Шахмат тақтасынан көрсету арқылы түсініктерін кеңейту.
Бекітемін:________________
Күні : 29.10.2013 ж
Сабақтың тақырыбы : Ойын стратегиясы
Сабатың мақсаты : Оқушыларға ойын стратегиясын түсіндіру
Өтетін орыны : 5-6 сынып
Уақыты : 45 минут
Құрал – жабдықтар : шахмат тақтасы.
Пән мұғалімі : Е.Әбдірахманов
р/с
Мазмұны
Уақыт
Әдістемелік нұсқаулық
Кіріспе
Негізгі бөлім
Қортынды :
Ұйымдастыру кезеңі
Оқушылырмен амандасу
Сабаққа назарын аудару
Үй тапсырмасы :
Шахмат тактикасы мен стратегиясының алғашқы түсініктерін беріңдер.
Барысы :
Тақта үстіндегі орталық шаршыларды жаулап алудың екі түрлі пайдасы бар. Бірінші пайдасы ойыншының өз фигураларына еркін қимыл жасауға мүмкіндік береді. Екінші пайдасы қарсы жақтың фигураларына маневр жасауға кедергі жасайды. Ойыналып жатқан шахмат партиясының тағдырын көп жағыдайда фигураларды тақта үстінде үстінде дұрыс орналастыру шешіп кетеді. Ол ойыншыға артықшылық береді. Тақтада тұрған орнына қарай кейбір фигуралар әлсіз болуы мүмкін. Мәселен фигура бір шаршыда тұр делік ол өзінің жүру ерекшелігіне қарай алдыдағы басқа шаршыларға да соққы түсіріп тұрады. Жоғарыда айтқанымыздай мұндай жағыдайда, орталық шаршылардың маңызы зор. Тақта үстіндегі фигураның қозғалымпаздық қасиетінің де ойын үшін маңызы зор.
Мәселен белгілі бір мақсат үшін фигураны қалаулы шаршыға тез жеткізу ойын үстінде көп үстемдік әпереді.
Сұрақ қою арқылы үй тапсырмасын тексеру.
Шахмат тақтасынан көрсету арқылы түсініктерін кеңейту.
Сабатың мақсаты : Оқушыларға эндшпиль жайында және ойынның барысы жайында түсінік беру.
Өтетін орыны : 5-6 сынып
Уақыты : 45 – минут
Құрал – жабдықтар : шахмат тақтасы.
Пән мұғалімі : Е.Әбдірахманов
р/с
Мазмұны
Уақыт
Әдістемелік нұсқаулық
Кіріспе
Негізгі бөлім
Қортынды :
Ұйымдастыру кезеңі
Оқушылырмен амандасу
Сабаққа назарын аудару
Үй тапсырмасы :
Ойын стратегиясы дегеніміз не ?
Барысы :
Шахмат партиясы негізгі үш стадияға бөлінеді. Дебют (ойынның басталуы),миттельшпиль (ойынның ортасы), және эндшпиль (ойынның аяғы). Міне сіздің алдыңызда шахмат тақтасы жайулы тұр. Қарап отырсаңыз екі жақтың фигуралары мен пешкілері бірдей орналасқаның аңғарасыз. Артық кемі жоқ екі жақтың күштері бірдей. Ойын басталады. Бізге белгілі ойынды ақ жағы бастайды. Мүмкін оған ол артықшылықта берер. Егер жүрсе 8 пешкімен 16 түрлі, екі атпен 4 түрлі жүріс жасауыңызға болады. Сөйтіп сіз 20 позицияның санын есептеп көрсеңіз 400 болады екен. Сонда алғашқы 10 жүрістен кейін тақтадағы варианттардың саны қанша болады деп ойлайсыз ? Математикткр мұны есептеп қойыпты. 10 жүрістен кейінгі мүмкін болатын варианттардың саны 169. 5185. 829. 100. 544. 000. 000. 000. 000.000. болады екен. Осынша сан жетпес варианттарды ойнап шығу үшінбүкіл адам баласы фигураларды үздіксіз қозғап отырғанда, 217 милиард жыл ойнауы керек екен. Қай жағынан қарасаңызда солай болып шығады.
Сұрақ қою арқылы үй тапсырмасын тексеру.
Шахмат тақтасын көрсету арқылы оқушыларға түсінік беру.
Бекітемін:________________
Күні : 26.11.2013 ж
Сабақтың тақырыбы : Эндшпиль
Сабатың мақсаты : Оқушыларға эндшпиль жайында және ойынның барысы жайында түсінік беру.
Өтетін орыны : 5-6 сынып
Уақыты : 45 – минут
Құрал – жабдықтар : шахмат тақтасы.
Пән мұғалімі : Е.Әбдірахманов
р/с
Мазмұны
Уақыт
Әдістемелік нұсқаулық
Кіріспе
Негізгі бөлім
Қортынды :
Ұйымдастыру кезеңі
Оқушылырмен амандасу
Сабаққа назарын аудару
Үй тапсырмасы :
Ойын стратегиясы дегеніміз не ?
Барысы :
Шахмат партиясы негізгі үш стадияға бөлінеді. Дебют (ойынның басталуы),миттельшпиль (ойынның ортасы), және эндшпиль (ойынның аяғы). Міне сіздің алдыңызда шахмат тақтасы жайулы тұр. Қарап отырсаңыз екі жақтың фигуралары мен пешкілері бірдей орналасқаның аңғарасыз. Артық кемі жоқ екі жақтың күштері бірдей. Ойын басталады. Бізге белгілі ойынды ақ жағы бастайды. Мүмкін оған ол артықшылықта берер. Егер жүрсе 8 пешкімен 16 түрлі, екі атпен 4 түрлі жүріс жасауыңызға болады. Сөйтіп сіз 20 позицияның санын есептеп көрсеңіз 400 болады екен. Сонда алғашқы 10 жүрістен кейін тақтадағы варианттардың саны қанша болады деп ойлайсыз ? Математикткр мұны есептеп қойыпты. 10 жүрістен кейінгі мүмкін болатын варианттардың саны 169. 5185. 829. 100. 544. 000. 000. 000. 000.000. болады екен. Осынша сан жетпес варианттарды ойнап шығу үшінбүкіл адам баласы фигураларды үздіксіз қозғап отырғанда, 217 милиард жыл ойнауы керек екен. Қай жағынан қарасаңызда солай болып шығады.
Сұрақ қою арқылы үй тапсырмасын тексеру.
Шахмат тақтасын көрсету арқылы оқушыларға түсінік беру.
Бекітемін:________________
Күні : 3-10.12.2013 ж
Сабақтың тақырыбы : Дебют
Сабатың мақсаты : Оқушыларға дебюттың принцптері мен міндеттерін түсіндіру.
Өтетін орыны : 5-6 сынып
Уақыты : 45 минут
Құрал – жабдықтар : шахмат тақтасы
Пән мұғалімі : Е.Әбдірахманов
р/с
Мазмұны
Уақыт
Әдістемелік нұсқаулық
Кіріспе
Негізгі бөлім
Қортынды :
Ұйымдастыру кезеңі
Оқушылырмен амандасу
Сабаққа назарын аудару
Үй тапсырмасы :
Барысы :
Ойын басындағы дебюттың міндетін айқындайтын шешуші факторлар тақта үстіндегі кеңістікте ұтымды пайдалану, сол сияқты ол шаршыдағы әскери күштерді тиімді орналастыру болып табылады. Бұл факторлар бір – бірімен өте тығыз байланысты.
Төмендегі партияға назар салыңыздар. 1 е2 – е4 е7 – е5 . 2Kg1 – 13 Kb8 – c6 3 Ct1 – c4 Ci8 – c5 4 c2 – c3 Kg8 – 16 5 0 – 0 бұл жүріс қате жүріс оның орнына 5 К : е4 жүрісін жасап пешкіні жеу керек. Сонда бұдан кейін ақ жағы қуатты пешкалық орталық құрады. d2 – d4 e5 – d4 Cc5 – a7 8 d4 – d5 Kc6 – e7 e4 –e5 Ендігі жерде өз орнында қалып қойған қара жағының короліне шабу үдей түседі.
Көріп отырғанымыздай орталық шаршыларды жаулап алу шахмат партиясының көптеген жеңілдіктер береді екен.
Сұрақ қою арқылы үй тапсырмасын тексеру.
Шахмат тақтасынан дебюттың принцптері мен міндеттерін түсіндіру.
Ойын нәтежесін тақтадан көрсету.
Бекітемін:________________
Күні : 19-24.12.2013 ж
Сабақтың тақырыбы : Дебют
Сабатың мақсаты : Оқушыларға дебюттың принцптері мен міндеттерін түсіндіру.
Өтетін орыны : 5-6 сынып
Уақыты : 45 минут
Құрал – жабдықтар : шахмат тақтасы
Пән мұғалімі : Е.Әбдірахманов
р/с
Мазмұны
Уақыт
Әдістемелік нұсқаулық
Кіріспе
Негізгі бөлім
Қортынды :
Ұйымдастыру кезеңі
Оқушылырмен амандасу
Сабаққа назарын аудару
Үй тапсырмасы :
Барысы :
Ойын басындағы дебюттың міндетін айқындайтын шешуші факторлар тақта үстіндегі кеңістікте ұтымды пайдалану, сол сияқты ол шаршыдағы әскери күштерді тиімді орналастыру болып табылады. Бұл факторлар бір – бірімен өте тығыз байланысты.
Төмендегі партияға назар салыңыздар. 1 е2 – е4 е7 – е5 . 2Kg1 – 13 Kb8 – c6 3 Ct1 – c4 Ci8 – c5 4 c2 – c3 Kg8 – 16 5 0 – 0 бұл жүріс қате жүріс оның орнына 5 К : е4 жүрісін жасап пешкіні жеу керек. Сонда бұдан кейін ақ жағы қуатты пешкалық орталық құрады. d2 – d4 e5 – d4 Cc5 – a7 8 d4 – d5 Kc6 – e7 e4 –e5 Ендігі жерде өз орнында қалып қойған қара жағының короліне шабу үдей түседі.
