Сабақтың тақырыбы : Мәтінмен жұмыс Сабақтың мақсаты

3.Омоним сөздер дегеніміз не? 4.ажар,жылдам сөздерінің синонимдерін табыңдар.

а) білімділік - оқушыарды сөз мағынасына мән беруге,сөздерді лексикалық жолмен талдай білуге үйрету;

ә) тәрбиелік – туған тіл әрбірелдің ұлттық мақтанышы екенін ұғындырып,келтірілген мысалдар арқылы елін,жерін,туған тілін сүйе білуге тәрбиелеу ;

б) дамытушылық – ойлау, пайымдау қабілеттерін дамыту,сөйлеу шеберлігіне,ой ұшқырлығына баулу.

Іс-әрекеттері,ойын түрлері.

1.Ұйымдастыру кезеңі: Оқушыларменамандасу,түгелдеу,оқу құралдарын тексеру,сабаққа назар аударту.

2.Үй тапсырмасын сұрау.Өткен тақырыпта өтілген «Омонимдер» тақырыбы бойынша сұрақ-жауап әдісімен түсінгендерін,сабақты қалай меңгергендерін сұрап білемін. «Лексика» бөлімінде өткен тақырыптарға қосымша шолу жасау.

68-жаттығудың шығармашылық деңгей тапсырмалары бойынша дайындап келген жұмыстары тексеріледі.Оқушы жауаптары төмендегідей болды

Жоғалса да атың, /зат есім/

Жоғалмасың атың, /зат есім/

Айыбымды кеш, /етістік/

Келсем де үйге кеш, /мезгіл мағ.үстеу/

Жағам дейсің қара, /зат есім/

Әліңе бірақ қара. /етістік/

Күйе,күйе,күйе ме? /зат есім/

Күйеге қолым күйе ме? /етістік/

Самат ванды бөле ме? /етістік/

Сара мен Сана бөле ме? /зат есім/

Дәл осы орында. /зат есім/

Сабағыңды орында. /етістік/

Келсең дағы жай /мез.мағ.үстеу/

Киіздерді жай. /етістік/, т.б.

Осы мысалдардың нәтижесінде омоним сөздер бір сөз табынан да жасала беретінін түсіндіріп,қорытынды жасауға болады.

Жаңа сабақ : Жаңа сабақты меңгерту алдын ала плакат бетке жазылған мысалдарды оқи отырып түсіндіруден басталады.
1. Зат есімдер 2. Сын есімдер 3. Етістіктер 4. Үстеулер

Кім? Қандай? Не істеу? Қашан?

Мұғалім қадірлі күту тез арада

Ұстаз қатерлі тоқтау жуықта

Педагог құдіретті кідіру таяуда

Оқытушы құрметті аялдау жуырда

Тәрбиеші қадірменді тосу жақында

Енді сол айтылған қорытындыны плакат бетке жазылған сөйлемдер арқылы дәлелдеу.

1.Абырой да,бақ та,атақ та,даңқ та – бәрі осы егістікте.

2. «Қырық өтірік» ертегісіндегі Тазша бала - өжет,тапқыр,шешен әрі ақылды кейіпкер.

3. Ата – анамыз бізді жан аямай бағады,өсіреді,тәрбиелейді.

4. Айшылық,алыс жерлерден,

Келтірілген мысалдар арқылы синонимдердің бір сөз табынан болатынын түсіндіріп,бір ғана сөйлем мүшесі қызметін атқаратынына көз жеткізу.

Демек,қазақ тілі – синонимге өте бай тіл. Синонимдік қатарлар әр сөз табының құрамында кездеседі екен деген тұжырым жасаймыз.

Синонимдік қатарға енетін сөздердің бәрі бірдей бірінің орнына бірі жұмсала бермейтінін,кейбіреулерінің басқа сөздермен тіркесу қабілеті шектеулі болатынын төмендегі мысалдар арқылы түсіндіру.

Қазақ тілінің синонимдер сөздігін пайдаланып,әр синоним сыңарларын бір вагон деп есептеп,синоним қатарларынан пойыз жасау.Бұл тапсырманы орындау үшін төрт қатарға бір синоним сыңарын беріп,синонимдік қатарлармен толықтыру тасырылады.

1 –қатарға «Туысқан» сөзі /Туыс,тума,ағайын,туған-туыс,жекжат-жұрағат,жамағайын т.б./

2 – қатарңға «Данышпан» сөзі /ұлы, дана,ғұлама,ойшыл,білмдар,оқымысты,данагөй,т.б./

3 – қатарға «Қаймығу» сөзі /Қорқу,жасқану,сескену,айбыну,т.б./

4 – қатарға «Әрең» сөзі /әзер,азар дегенде,әзер-пәзер,өліп-талып,әрең дегенде,т.б./

Тіліміздегі бір сөздің мағыналық өрісін анықтау үшін оның басқа сөздермен жүйелі қатынасын анықтаған жаөн.Оны сызба арқылы оқушыларға түсіндіре кетудің артықшылығы жоқ.

Жомарт сөзінің мағыналық байланысы

Лексика – семантикалық қатынасы – Азамат, ер көңіл адам.

Жомарттық түбірлестік

Жомарт

Жомарттау қатынасы
Сараң – антонимдік қатынасы

Сахи

Береген

Суретпен жұмыс

1. Қой бағып тұрған кіснің суреті көрсетіледі де,оның кім екені сұралады. Оқушылар қойшы,бақташы, шопан,малшы,сақпаншы деп жауап береді де,ол сөздердің өзара синонимдес екенін түсінеді.

Келесі сұрақ : - Қойлар қайда жайылып жүр?

Жауап : - Өрісте,жайылымда немесе тауда, беткейде,қырда, жотада, белде, тегісте, далада деп жауап береді.

2. Дәрігердің суреті көрсетіледі.

- Бұл кім? Жауап : - Дәрігер,емдеуші,ақ халатты абзал жан,медицина қызметкері т.б.

- Ол кімді емдейді? Жауап : - Ол ауру адамды,дімкәс адамды,науқастарды,сырқат,дертті адамдарды емдейді деп жауап береді.Дәл осындай жұмыс оқушылардың ойлануына,білгенін есте сақтауына көмектеседі.

ВЕНН диаграммасы

Омонимдер Өзіне тән белгілері 1) айтылуы бірдей, Мағыналары бөлек сөздер. 2) әр сөз табынан болады, соған орай атқаратын қызметтері де бөлек болады

Ортақ қасиеттері 1) тіліміздегі сөздердің қолданылу аясының кең екенін көрсетеді. 2) сөз байлығын көрсетеді 3) көркем әдебиетте,ұмбақ,жаңылтпаш,өлең жолдарында көркемдік әдіс ретінде жұмсалады.

Синонимдер Өзіне тән белгілері 1) айтылуы бөлек,мағыналары жақын сөздер 2) бір сөз табына қатысты болып,бір ғана сөйлем мүшесінің қызметін атқарады.

Орыс тіліндегі ережелер ұқсастығы мен айырмашылықтарына тоқталу.

Үнтаспасы Абай атамыздың «Ғылым таппай,мақтанба» өлеңі таңдалады да,ондағы синоним сөздерді табу жұмысы орындалады,талданады.
Үйге тапсырма : 72 – жаттығуды ауызша, 73 – жаттығуды жазбаша орындап келу тапсырылады.
Оқушы білімін бағалау : Сыныпта белсенділік танытып,тапсырманы орындау ерекшелігіне қарай оқушы біліміне тиісті баға қойылады.

5 – с ы н ы п Қ а з а қ т і л і

Сабақтың тақырыбы : Буын түрлері

Сабақтың мақсаты :

а)Буын туралы мәлімет беру,буынның түрлерін ажырата білгізу,буын түрлерін мәтін ішінде қолданып,мәтіннің құрамды бөліктерін,жасалу жолдарына көз жеткізу ;

ә) Оқушының сөздік қорын молайту,тілін дамыту,дыбыстан сөз,сөзден сөйлем,сөйлемнен абзац,абзацтан мәтін құру арқылы оқушыны сөйлеу шеберлігіне төселдіру ;

б) Сөздер мен сөйлемдер арқылы,мәтін,суреттер арқылы оқушыларды отансүйгіштікке,адамгершілікке,жақсы мінез-құлыққа тәрбиелеу.

Оқушылармен амандасу,түгелдеу,оқу құралдарын тексеру.Сыныптың тазалығына көңіл бөлу. Әнұран айтқызу.оқушылардың сабаққа дайындығын тексеру.Оқушылардың зейінін сабаққа аудару.

Үйге берілген жаттығуды тексеремін.Оқушылардың білімін бақылау үшін бірнеше сұрақтар қоямын.

1.Фонетика нені зерттейді? 2.дыбыстар нешеге бөлінеді?

3.Дауысты дыбыстар дегеніміз не? 4.Тіл дыбыстары қалай жасалады?

5.Буын дегеніміз не? 6.Қатаң дауыссыз дыбыстар қалай жасалады?

7.Ұяң дауыссыздар дегеніміз не?

Буын жеке дауыстыдан және дауысты мен дауыссыз дыбыстардың тіркесінен жасалатын болғандықтан ,оның құрамы үнемі бірқалыпты болмайды.Қазақ тілінде буынның үш түрі бар. Олар : 1) Ашық буын ; 2) тұйық буын ; 3) Бітеу буын.

1. 
   Ашық буын. Жалғыз дауыстыдан құралған немесе дауыссыздан басталып,дауыстыға аяқталған буынды ашық буын деп атаймыз : а-ға, ба-ла, қа-ла. Ашық буынның ішіндегі жалғыз дауыстыдан болған буынды жалаң буын дейміз : а-дам,а-та.
   
2. 
   Тұйық буын . Дауыстыдан басталып,дауыссызға аяқталған буынды тұйық буын деп атаймыз : ат,аз,ақ,өрт,ұл,ант
   
3. 
   Бітеу буын. Дауыссыздан басталып,дауыссызға аяқталған буынды бітеу буын дейміз:тал,төрт,бар,жаз,кел,кең.
   

 Сөздің түбірі буынның қай түріне жататынын айтыңдар.

а)Мағыналары бір-біріне жақын сөздер,яғни синонимсөздер туралы толық мәлімет беру ;

ә) Оқушылардың өз бетінше іздніспен топта жұмыс істеу қабілеттерін дамыту,басқаларды тыңдау,өз көзқарасын дәлелдеп қорғай білу қабілетін,сонымен бірге қазақ тілінің лексика тарауынан алған білімдерін жүйелі түрде қолдана білу дағдыларын арттыру;

б) Сұхбаттасыу мәдениетін қалыптастыру,тиянақты тұжырым жасауға баулу,оқушыларды адамгершілік,қайрымдылық,бірлік,достық,бауырластық рухында тәрбиелеу.

Мағыналары мәндес,яғни бір-біріне жақын сөздерді білесіңдер ме?

Оқушылардың келтірген мысалдарын «Идеялар тақтасына» жазамыз.

Мағынаны ажырату.

Әр топтың оқушыларына тапсырма беріледі.

Мысалы : ас,тамақ,дәм,тағам,ауқат дегендер бір-біріне синонимдес сөздер.Бұлар дыбысталуы,жазылуы жағынан әр түрлі.Бірақ бәрінің беретін ұғымы – адам баласының жейтін қоректік заты.Бесеуі де сөз табы жағынан зат есім болады.Қонақтарға арналған ас өте дәмді болды деген сөйлемдегі ас сөзінің орнына қайсысын қойсақ та,бұлар бір ғана не деген сұраққа жауап беріп,сөйлемде бастауыш қызметін атқарады.

Міне,осы «ЖИГ СО - 1» тәсілі арқылы оқушылар жаңа сабақты меңгереді.

Сабақты қорытындылау.

а) Оқушылардың шығармашылықты жұмыс істеуіне ықпал ету.Ойлау шеберлігін,сөйлеу мәдениетін арттыру

ә) Тәрбиелік мәні бар мысалдар келтіре отырып оқушыларды елін,жерін,Отанын сүюге тәрбиелеу

б) Сөйлеу тілін сөз мағынасын түсініп,шапшаң ой қорыта алуға,көркем,ұқыпты жаза білуге дағдыландыру.

Оқушылармен амандасу,түгелдеу,оқу құралдарын тексеру.Сыныптың тазалығына көңіл бөлу.Оқушылардың зейінін сабаққа аудару.

Үйге берілген жаттығуды тексеремін.

1.Омонимдер дегеніміз нен?

2.синонимдердегеніміз не?

3.Сөздің тура және ауыспалы мағынасын қалай түсінесіңдер ?

б) Жаңа сабақты түсіндіру.

Қазақ тілі – синонимге өте бай тіл.Синонимдік қатарлар әр сөз табының құрамында кездеседі.Мысалы : - зат есімдерден болған синонимдер : өң,түр,келбет,түс,пішін,ажар,көрік,көріғ,әлпет,кескін,рең,дидар,шырай.

• 
  сын есімдерден болған синонимдер : салмақты,сабырлы,байыпты,ұстамды ;
  
• 
  етістіктерден болған синонимдер : амандасу,сәлемдесу,есендесу ;
  
• 
  Үстеулерден болған синонимдер ; тез,жылдам,шапшаң,лезде.
  

2.Омонимдер дегеніміз не?

3.Мәтін дегеніміз не?

4.Ауызша тіл дегеніміз не?

5.Жазбаша тіл дегеніміз не?

6.Әдеби тіл нешеге бөлінеді?

а) Оқушылардың шығармашылықты жұмыс істеуіне ықпал ету.Ойлау шеберлігін,сөйлеу мәдениетін арттыру

ә) Оқушылардың ойын кеңейтіп,тілді байытатын мазмұнды да көркем сөз үлгілері мол мақал-мәтелдер,нақыл сөздер үйрету.

б) Оқушылардың бойына әдептілік,инабаттылық,қарапайымдылық қасиеттерін қалыптастыру.

Оқушылармен амандасу,түгелдеу,оқу құралдарын тексеру.Сыныптың тазалығына көңіл бөлу.Оқушылардың зейінін сабаққа аудару.

1.Синоним дегеніміз не?

2.омоним дегеніміз не?

3.Бағалы,құнды,қымбат сөздері омоним сөздер ме,әлде синонимдер ме?

2.Омонимдер дегеніміз не?

3.Семіру,сөзінің синонимін тап.

4.Уәде сөзінің синонимін тап.

Үй тапсырмасын сұрау.

74,75-жаттығуларды тексеріп шығу.

1) Омоним дегеніміз не? Мысал келтір.

2) Көп мағыналы сөз бен омонимнің айырмашылығы.

3) Синоним дегеніміз не? Мысал келтір.

Үлкенге – құрмет, Әдепті бала – арлы бала,

Кішіге – ізет. Әдепсіз бала – сорлы бала.

Сонымен қатар биік таудың суреті мен аласа таудың суреті,кактус гүлі мен адыраспан шөбін салыстыру арқылы оқушылардан не түсінгендерін және ереже шығару керек екендігі ескертіледі.

Оқушылар : - Мағыналары бір-біріне қарама-қарсы болып келетін сөздер антонимдер деп аталады.

- Балалар, антоним мен жұрнақ арқылы жасалатын болымды-болымсыздық мағыналары бірдей емес.Оларды былайша салыстырып көруге болады.

Жақсы-жаман жақсы-жақсы емес

ал-бер ал-алма

сулы-құрғақ сулы-сусыз

Антонимдер – ойды әсерлі,бейнелі түрде жеткізудің ең оңтайлы құралы.Мәселен,ғасырлар бойы атадан балаға мирас болып келе жатқан мақал-мәтелдердің,жұмбақтардың құрамында антонимдер жарыса қолданылады.

Тақтамен жұмыс.

89-жаттығу.Мәтінді көшіріп жазып,тірек сөздердің астын сызыңдар.

«Қандай әсем сөйлейді!» деген сөйлем тілдің қандай сипатына байланысты айтылып тұр?

Жаңа материалды меңгергенін анықтау мақсатында 4 топқа төрт түрлі деңгейлік тапсырма беремін.

1. 
   топқа : 1-деңгейлік тапсырма.
   

Ортасында піскен ас. Арқалаған тасы бар.

(таба нан) (тасбақа)

2 – топқа : 2-деңгейлік тапсырма.Биік,ашық,жаңа,сұлу,жас сөздеріне әр түрлі қолданыста бірнеше антоним сөздер тауып жаз. Мысалы : биік тау – аласа тау, ашық түс – қоңыр түс.

3 – топқа : 3-деңгейлік тапсырма.Сурет бойынша әңгіме құрау (ішінде антоним болуы шарт).

4 – топқа : 4-деңгейлік тапсырма.Берілген тақырыптарға шағын әңгіме жазу немесе өлең шумақтарын құрау (ішінде антоним болуы шарт).

Сергіту сәті. «Кім тапқыр?» ойыны.Мақалдың жалғасын табу

Ашу . . . . . (дұшпан) Ақылдан жақын . . . (дос) жоқ

Ақыл . . . . (дос) Ашудан жаман . . . (қас) жоқ.