Сабақтың тақырыбы: Ақ орда (хііі-хүғ.ғ.) Сабақтың мақсаты

Ақ Орданың қалалық мәдениет дами түскен. Хан Отырар, Сауран, Женат, Баршынкент сияқты қалаларда мешіт, медреселер салдырып, Сығанақ қаласын Орта Азия мен Шығыс Дешті Қыпшақтың арасындағы басты сауда орталығына айналдырды. Қалалар арасында экономикалық байланыс жақсарды. Бұл қай хан туралы айтылған? (Ерзен хан)

«Терең білім – тәуелсіздігіміздің тірегі, ақыл-ой – азаттығымыздың алдаспаны»

Н.Ә.Назарбаев

Мұсылман деректері Ақ Орданы билеген хандар шежіресін шамамен мынадай жүйеде береді: Орда Ежен, Сартақтай, Қойыншы, Баян, Сасы Бұқа, Ерзен, Мүбәрәк, Шымтай, Ұрыс хан, Құйыршық және Барақ.

Алтын Орда саяси дербестік алған бірнеше хандықтарға бөліне бастаған уақытта Қазақстан жерінде Ақ Орда деп аталатын жаңа мемлекет пайда болды.

1242 ж. дейін Батый ханның Еуропаға жасаған 7 жылдық жаулап алу жорықтарына қатысып, монғол қарушы күштерінің сол қанатын басқарған Орда. Ежен Алтын Орда мемлекетінің шығыс бөлігін – Алтай таулары мен Ертіс, Жайық өзендерін, Балқаш көлін, Сырдария алқабы мен Арал теңізінің Солтүстігіне дейінгі ұлан – байтақ өңірді өз үлесіне алып, Ақ Орда мемлекетін құрды. Қазіргі Қазақстан жерін түгел қамтыды. Халқы этникалық жағынан бірыңғай түркі тілдес тайпалар мен халықтар – қыпшақ, қаңлы, үйсін, жалайыр, алшын, қарлұқ, найман, керей, арғын, қоңырат, монғол, әлеуметтік даму деңгейі біркелкі – көшпелі жартылай, көшпелі мал шаруашлығымен айналысты.

Батыс Түрік, Түркеш, Қарлұқ, Қимақ – қыпшақ дәуірінен басталған қазақ халқының өз алдына халық болып қалыптасуы осы Ақ Орда дәуірінде үздіксіз дами берді. Монғол шапқыншылығы аса ауыр зардаптар әкелгенімен халықтың дамуын тоқтата алған жоқ. Қайта қазақ тайпаларының бытыраңқылығын, өзара қырқысын, толассыз қан төгісті жойып, оларды бір мемлекет – Ақ Оданың қол астына топтастырды.

Сөйтіп, Ақ Орда мемлекеті кейінгі қазақ хандығының құрылуына негіз қалады. Ақ Орда 200 жыл өмір сүрді. Ерзен ханның тұсында Ақ Орданың қалалық мәдениет дами түскен. Хан Отырар, Сауран, Женат, Барышкент сияқты қалаларда мешіт, медреселер салдырып, Сығанақ қаласын Орта Азия мен Шығыс Дешті Қыпшақтың арасындағы басты сауда орталығына айналдырды. Қалалар арасында экономикалық байланыс жақсарды.

Ұм өзені, Алмалық қаласында дүниеге келген Жамал Қаршидің әйгілі сөздікке қосымша деп аталған еңбегі жазылды. Осы еңбегінде ол өзінің Баршынкентке барып үш тілді өлең жазатын. Хиссамеддинмен кездесіп, «Сіз неге үш тілде жазасыз?» — деп сұраған. Сонда ол: «арабша жазғаным – ой сұлулығы үшін, парсыша жазғаным – тіл шешендігі үшін, түрікше жазғаным – тұрмыс шындығын айқын суреттеу үшін» — деп жауап бергенін айтады. Осы өңірде туып — өскен ғалым, философ, ғұлама ақын – жазушылар Ғаббас әл-Жауһари, әл-Фараби, Смаил әл-Жауһари, Ахмет Игүнеки, Ахмет Иассауи, Сүлеймен Бақырғани, т.б. дүниежүзілік ойсана мен ғалымның дамуына үлкен үлес қосқан.

 Ал Орданың ішкі – сыртқы саяси жағдайын 3 кезеңге бөлуге болады:

1. 
   Ақ Орда билеушілерінің Алтын Ордадан бөлініп, жеке мемлекет болу үшін күрес жүргізуі;
   
2. 
   Ақ Орда хандарының Алтын Орданың ішкі істеріне белсене араласуға әрекет жасауы;
   
3. 
   Урус хан және оның ұрпақтарының Әмір Темірге қарсы күресі.
   

1. 
   Білікшілер (хатшылар) – түрік жазуымен іс жүргізушілер;
   
2. 
   Мәлік – түрік әулетінен шыққан жергілікті әкімдер;
   
3. 
   Даруғалар – салық басқарушылар;
   
4. 
   Беклер бек — әскери істерді басқарушылар;
   
5. 
   Уәзірлер – азаматтық билік жүргізушілер;
   
6. 
   Басқақтар – басқарушы жергілікті халыққа әскери бақылау жүргізеді, салық жинайды.
   

1. 
   Ақ Орданың құрылуының осы өңірдегі тайпалар мен халықтар үшін қандай пайдасы, маңызы болды?
   

2. 
   Ақ Орданы басқарған хандардың ішінде өзіңе ұнап, есінде сақталып отырған қай хан? Несімен ұнады? (Мыс.: Мүбәрәк – 1327/28 жж. Сығанақта теңге соқтырды.
   

Тоқтамыс хан ше? Неге?(Әмір Темірге арқа сүйеді т.с.с).Барақ сұлтан ше?

(Ақ орданың қайта қалпына келтіруге әрекет жасады)

Әбілқайыр хан ше?