Сабақтың тақырыбы: Көпжасушалы жануарлардағы қан, лимфа және қанайналымы Пәні: Биология Сыныбы: 6
жүктеу/скачать 480,99 Kb.
|
- Бұл бет үшін навигация:
- Жануарлардың мамандандырылған жасушалары Төменде жануарлардың
- қызыл қан денелері.
- Б) Қорытындылау V. Оқушы білімін бағалау
|
Эритроциттер қан жасайтын мүшелерде – сүйек кемігінде, жілік майында түзіледі. Олар газ алмасудан басқа нәруыздың жасалуына қажетті заттарды да тасымалдайды, судың мөлшерін реттейді, т.б. қызметтер атқарады. Лейкоциттер – эритроциттерден ірі, ядросы бар жасушалар. Түссіз. Сондықтан оларды ақ қан түйіршіктері дейді. Дене жарақаттанғанда, бүлінген азықпен қоректенгенде ағзаға енген микробтар әрекетінен ұлпалардың, жасушалардың қалыпты жұмысы бұзыла бастайды. Одан шығатын улы заттарды лейкоциттер бірден «сезінеді». Лейкоцит жалғанаяқтыларға ұқсас еркін қозғалатын жасуша. Қан тамырларының қабығынан шығып, ұлпаларды бүлдіре бастаған микробтардың маңына жиналады да, оларды өзіне сіңіріп қорытады. Бұл «жекпе-жекте» көптеген лейкоциттер тіршілігін жояды. Бұзылған лейкоцит жасушалары іріңге айналып, ағзадан сыртқа шығарылады. Олардың орнына жаңадан сондай жасушалар түзіліп, жарақат жазылады.
Орыс ғалымы И. И. Мечников лейкоциттерді – фагоциттер, яғни «обыр» жасушалар. Олардың микробтарды жоюын фагоцитоз деп атаған. Қан плазмасында ағзаны әр түрлі микробтардан қорғайтын антидене деп аталатын нәруыздар бар. Бұлар лимфада, көкбауырда және басқа жерлерде түзіледі. Микробтар (бактериялар, вирустар) ағзада аурудың бір түрін (қызылша, көкжөтел, шешек және т. б.) туғызса, осы микробтарды, олардың зиянды әсерін жоятын антидененің түрі пайда болады. Ауру жазылған соң да олар ағзада сақталып қалады. Антиденелер ауруды туғызатын микробтардан ағзаны қорғайды. Жануар немесе адам ол аурумен қайталап ауырмайды. Ағзаның осындай қасиетін жүре пайда болған иммунитет дейді. Ал көптеген ағзаларда ата тегінен ұрпағына тұқым қуалау жолымен өтіп (беріліп) отыратын антиденелер де бар. Мысалы, жануарда болатын кейбір аурулармен (жануар обасымен) адам ауырмайды. Себебі адамда ол ауруды болдырмайтын антиденелер бар. Ағзаның ауру қабылдамайтын мұндай қасиетін табиғи иммунитет дейді. Елімізде кейбір жұқпалы және қауіпті ауруларды болдырмау үшін жануарды, адамдарды жас кезінде әдейі егеді. Олардың ішінде әлсіретілген ауру қоздырғыштары бар дәрі болады. Егілген ағза жеңіл ғана ауырады. Есесіне ағзада өмір бойы немесе көп уақыт сақталатын жасанды иммунитет қалыптасады. Адам ол аурумен ауырмайды. Қанайналым жүйесін әдетте, «тасымалдау жүйесі» дейді. Неге бұлай аталатынын өздерің әңгімелеулеріңе болады. Жануарлардың қанайналым жүйесінің құрылысы мен қызметі әрқайсысының даму деңгейіне қарай ерекшеліктері болғанымен, жалпы сұлбасы ұқсас. Бұл жүйе қантамыр жүйесінің «насосы» – жүректен және қанды бүкіл денедегі ұлпаларға жеткізетін қантамырлардан құралады. Жануарлардың мамандандырылған жасушалары Төменде жануарлардың мамандандырылған жасушаларының мысалы келтірілген: Аталық жыныс жасушалары (ұрық сұйығы), олардың міндеті шығып, әйелдің аналық клеткасымен қосылады Аналық жыныс жасушалары (аналық клеткалар), олардың міндеті ұрық сұйығымен қосылып, бірігу нәтижесінде пайда болатын жасушалар үшін қоректі қамтамасыз ету болып табылады. Оттегі сіңіру үшін үлкен беткі ауданы бар қызыл қан денелері. Олардың құрамында оттегіні ұстап тұратын гемоглобин деп аталатын химиялық заттар бар. Жүйке жасушалары – сымға ұқсаған ұзын; олар барлық денеге электр күшін жеткізеді.    
Қан. Плазма. Қан жасушалары. Эритроцит. Гемоглобин. Лейкоцит. Антидене. Фагоцит. Иммунитет. б) Қорытынды ІV. Жаңа сабақты пысықтау - (7 минут) А) «Кім жылдам» ойынын өткізу (сұрақтар қоя отырып әр сұрақтан оқушылардан жауап алу) 1. Қанның құрамына қандай заттар кіреді? 2. Қан ағзада қандай қызмет атқарады? 3. Эритроциттер қандай мүшелерде түзіледі? 4. Қан газалмасудан басқа тағы қандай жұмыс атқарады? 5. Лейкоциттердің эритроциттерден қандай айырмашылықтары бар? 6. Эритроцитті «қанның қызыл түйіршігі» деп неге атайды? 7. Бұл жасушаның қызыл түсті болуы оның құрамындағы қандай затқа байланысты? (Атауын айту керек) 8. Гемоглобиннің ағза тіршілігі үшін қандай маңызы бар? 9. Антидене деген не? 10. Табиғи иммунитет деген не? 11. Жасанды иммунитет қалай пайда болады? 12. Лейкоциттерді басқаша қалай атайды? Б) Қорытындылау V. Оқушы білімін бағалау – 1 минут VІ. Үй тапсырмасы: § 39. жүктеу/скачать 480,99 Kb. Достарыңызбен бөлісу:
|