Сабақтың тақырыбы: Менің бос уақытым. Сабақтың мақсаты

1. 
   Көсемше (деепричастие)дегеніміз не? Көсемше іс әрекеттің жай – күйін білдіріп, жіктеліп немесе көмекші етістікпен тіркесіп, қимылды білдіріп, етістік қызметін атқарады.
   
2. 
   Сөйлемде қандай қызмет атқарады? Бірде үстеудің, бірде етістіктің қызметін атқарады.
   
3. 
   Көсемшенің жұрнақтарын атаңыз? (-а, -е, й; -ып, -іп, -п;-ғалы, -гелі,-қалы,-келі)
   

Барғалы, жазғалы, тапсырғалы, шақырғалы, істегелі, басталғалы, өткізгелі, сөйлескелі, апарғалы, жүргелі, қайтқалы.

1. 
   Бірде есім сөздердің , бірде етістіктің қызметін атқарады. (Выполняет функции то именных слов, то глагола) Есімше есім сияқты түрленіп (септеліп, тәуелденіп, көптеліп) есім қызметін атқарады. (Изменяясь по падежам, числам, имея притяжательные окончания , выполняет функции имени)
   Жұрнақтары:
   1. –ған-ген-қан-кен /өткен шақ мағынада/ /знач.прош.времени/
   2. –ар-ер-р /келер шақ мағынада//знач.будущ.времени/ -с-(болымсыз тұлғасына)
   3. –атын-етін-йтын-йтін/өткен шақ мағынада//значение прошед.времени/ 
   4.–мақ-мек-пақ-пек-бақ- бек /мақсат мағынада/ /значение цели/ 
   Мысалы:
   1. ал+ған, көр+ген 
   2. ал+ар, көр+ер ал+ма+с, көр+ме+с
   3. ал+атын, көр+етін
   4. ал+мақ , көр+мек 
   Есімшенің сөйлемдегі қызметі (функция причастия в предложении)  
   Бастауыш: Сөйлемде атау септігінде тұрып бастауыш болады. (В именительном падеже является подлежащим) Мысалы: Жаз+ған үндемеді. Оқы+ған білімді болады. 
   Баяндауыш: Жіктеліп, баяндауыш болады. (Имея личные окончания, является сказуемым) Мысалы: Ертең мектепке бар+ар+мын. Қызықты қазір көр+ер+сің. 
   Толықтауыш: Атау мен ілік септіктерінен басқа септіктер тұлғасында заттанып, толықтауыш болады. (Субстантивируясь во всех падежах кроме Им.п. и Р.п. , является дополнением) Жұрнақтары (суффиксы) -ған-ген-қан-кен
   Мысалы: Ұял+ған+ды Құнанбай кешірмейтін.Ол оқы+ған+дар+ын айтып берді. 
   Пысықтауыш: Барыс, жатыс, шығыс, көмектес септіктерінде, немесе көмекші есіммен, септеулік шылаулармен тіркесіп пысықтауыш болады. (В дательном, предложном, местном, исходном, творительном падежах, также в сочетании со вспомогательным именем или с послелогами является обстоятельством) 
   Мысалы: Біл+мек+ке (Б.с.) кетті көңілі. Осыны сез+ген сайын (қашан?) Абай тоқтаусыз жыр тереді. (М.Ә.)  
   Анықтауыш: Есімше зат есіммен тіркесіп немесе ілік септігінде тұрып анықтауыш болады. (В сочетании с существительным или находясь в родительном падеже является определением) Жұрнақтар: -ған-ген-қан-кен-атын-етін-йтын-йтін-ушы-уші.Мыс: Көш+кен (қай?) ауылды іздеп табалық. (Ы.А.) 
   Айт+қан+ның (кімнің?) аузы жаман, көр+ген+нің (кімнің?) көзі жаман. 
    Тапсырмалар орындаймыз.
   

Оқып орыс тіліне аударыңыз.

Сенің тұратын жерің қайда? Жуатын ыдыс – аяқ үстелде тұр. Жейтін тамақ бар ма? Киетін киімім қалмады! Ойнайтын адам тапқан екенсің. Мынау оқитын кітап екен. Келетін адамдар көп пе? Сағат жөндейтін адам таппадым. Әзірше істейтін жұмысым жоқ. Қателеспейтін адам жоқ.

2 – тапсырма.

Қазақ тіліне аударыңыз.

Возможно, я завтра встану рано, умоюсь, оденусь, позавтракаю и выйду на улицу. Я собираюсь пойти в горы со своими товарищами. Я собираюсь подняться на самую высокую гору и громко крикнуть с высокой горы: «Эй, Это я! Я стою на самой высокой горе! Я выше всех!» Затем я собираюсь разжечь огонь, приготовить обед и накормить своих товарищей. Я собираюсь помыть посуду водой речки, взять гитару и запеть: «Выше гор могут быть только горы...» Все это я собираюсь сделать завтра. Конечно, если встнау рано...

3 - тапсырма.

Мына етістіктерге –атын, -етін,-йтын,-йтін жұрнағының бірін қосыңыз.

Үлгі: айту – айтатын, жүгіру – жүгіретін

Алу, сөйлесу, апару, ашу, әкелу, әңгімелесу, бару, билеу, жөндеу, болу, көну, ішу, деу, салу, білу, танысу, басу, көшіру, кету, тойлау, жату, көру, сөну, сезу, кіру, арту, ұнату, тойлау, жату, көру, сөну, қуану, жану, жүгірту, аудару, жазылу, аралау, озу, жету, қону, біту, келу, есту, тоқу отыру, емделу, қию, жасау, істеу, жүгіру, ауыру, шөлдеу, тамақтану, үндемеу.

Мына етістіктерді ауыспалы өткен шақта жіктеңіз. Ашу, тұру, жабу, сату

Үлгі:

Жекеше түрі	Көпше түрі
І. Мен жаз-атын-мын. Я писал	І.Біз жаз-атын-быз. Мы писали
ІІ. Сен жаз -атын-сың. Ты писал Сіз жаз-атын-сыз. Вы писали	ІІ. Сендер жаз-атын-сыңдар. Вы писали Сіздер жаз-атынсыздар. Вы писали
ІІІ. Ол жаз – атын. Он (она) писала	ІІІ. Олар жаз-атын. Они писали

5 тапсырма.

Мына сөйлемдерду аусыпалы өткен шаққа айналдырыңыз. Үлгі: Біз мына үйде тұрдық. – Біз мына үйде тұратынбыз.

Ксения сауда орталығынан керемет көйлек сатып алды. Біздің пәтерімізде бұрын екі бөлме болды. Менің қарындасым ауылға хат жіберді. Біз таңертең дене шынықтыру жаттығуларын орындадық. Ауылда егіншілер егін екті. Дана кітапханада жұмыс істеді. Мұғалім бізге қазақ әдебиетінен сабақ берді. Кешке Әуезов атындағы театрға бардық. Студенттер мына жаттығуды орындады. Жанат медициналық академияда оқыды. Дәрігер ауру адамды тексерді. Біз базардан көкөніс пен жеміс – жидек алдық.

6 тапсырма.

Қазақ тіліне аударыңыз.

Я не бывал во Франции. Мы не спали до трех часов ночи. Вы не прощались с учителем. Мы не готовились к уроку. Ты не выступал на собрани. Марал не ходила в гости. Вы раньге не шили красивую одежду. Мадина не готовила ужин. Мы не смотрели телевизор. Я не считала эту книгу. Они не искали напрсно. Сауле не работала здесь. Я не ожидала этого.

2. 
   Л/Т. Менің бос уақытым
   

үйірме – кружок

арнау – посвещять

қатысу - участвовать 

киноға бару, спорт жарысын көру, қонаққа бару, теннис ойнау, көрмеге бару, коньки тебу, шаңғы тебу, суда жүзу, футбол ойнау, теледидар көру, музыка тыңдау, үйді жинау, кешті көңілді өткізу.

Оқып орыс тіліне аударыңыз.

Сенің тұратын жерің қайда? Жуатын ыдыс – аяқ үстелде тұр. Жейтін тамақ бар ма? Киетін киімім қалмады! Ойнайтын адам тапқан екенсің. Мынау оқитын кітап екен. Келетін адамдар көп пе? Сағат жөндейтін адам таппадым. Әзірше істейтін жұмысым жоқ. Қателеспейтін адам жоқ.

2 – тапсырма.

Қазақ тіліне аударыңыз.

Возможно, я завтра встану рано, умоюсь, оденусь, позавтракаю и выйду на улицу. Я собираюсь пойти в горы со своими товарищами. Я собираюсь подняться на самую высокую гору и громко крикнуть с высокой горы: «Эй, Это я! Я стою на самой высокой горе! Я выше всех!» Затем я собираюсь разжечь огонь, приготовить обед и накормить своих товарищей. Я собираюсь помыть посуду водой речки, взять гитару и запеть: «Выше гор могут быть только горы...» Все это я собираюсь сделать завтра. Конечно, если встнау рано...

3 - тапсырма.

Мына етістіктерге –атын, -етін,-йтын,-йтін жұрнағының бірін қосыңыз.

Үлгі: айту – айтатын, жүгіру – жүгіретін

Алу, сөйлесу, апару, ашу, әкелу, әңгімелесу, бару, билеу, жөндеу, болу, көну, ішу, деу, салу, білу, танысу, басу, көшіру, кету, тойлау, жату, көру, сөну, сезу, кіру, арту, ұнату, тойлау, жату, көру, сөну, қуану, жану, жүгірту, аудару, жазылу, аралау, озу, жету, қону, біту, келу, есту, тоқу отыру, емделу, қию, жасау, істеу, жүгіру, ауыру, шөлдеу, тамақтану, үндемеу.

Мына етістіктерді ауыспалы өткен шақта жіктеңіз. Ашу, тұру, жабу, сату........ Үлгі:

Мына сөйлемдерду аусыпалы өткен шаққа айналдырыңыз. Үлгі: Біз мына үйде тұрдық. – Біз мына үйде тұратынбыз.

Ксения сауда орталығынан керемет көйлек сатып алды. Біздің пәтерімізде бұрын екі бөлме болды. Менің қарындасым ауылға хат жіберді. Біз таңертең дене шынықтыру жаттығуларын орындадық. Ауылда егіншілер егін екті. Дана кітапханада жұмыс істеді. Мұғалім бізге қазақ әдебиетінен сабақ берді. Кешке Әуезов атындағы театрға бардық. Студенттер мына жаттығуды орындады. Жанат медициналық академияда оқыды. Дәрігер ауру адамды тексерді. Біз базардан көкөніс пен жеміс – жидек алдық.

6 тапсырма.

Қазақ тіліне аударыңыз.

Я не бывал во Франции. Мы не спали до трех часов ночи. Вы не прощались с учителем. Мы не готовились к уроку. Ты не выступал на собрани. Марал не ходила в гости. Вы раньге не шили красивую одежду. Мадина не готовила ужин. Мы не смотрели телевизор. Я не считала эту книгу. Они не искали напрсно. Сауле не работала здесь. Я не ожидала этого.

1. 
   Л/Т. Менің бос уақытым
   

киноға бару, спорт жарысын көру, қонаққа бару, теннис ойнау, көрмеге бару, коньки тебу, шаңғы тебу, суда жүзу, футбол ойнау, теледидар көру, музыка тыңдау, үйді жинау, кешті көңілді өткізу.