Сабақтың тақырыбы: М.Өтемісовтің «Соғыс» өлеңі. 5-сынып

Солардың ішіндегі ірі тұлғалардың бірі, бүгінде туғанына 210 жыл толып отырған Махамбет Өтемісұлы.

Махамбет 1804 жылы қазіргі Батыс Қазақстан облысы, Орда ауданы, Нарын құмы, Бекетай деген жерде дүниеге келген. Әкесі - Өтеміс, атасы – Құлмәлі, руы – беріш.

Махамбет қай жағынан болсын ерте оянып, ел ішіне ерте араласқан, ұйымдастырғыш қабілеті күшті. Таланттылығын ел бірден таниды. Жәңгір хан оны «Сарай ақыны» еткісі келеді, баласы Зұлқарнайынның қасына қосшы қылып Орынборға жібереді, алдайды, арбайды, бірақ ханның еңбекші елді қанауы, әділетсіздігі Махамбетті хан ордасынан тез жеріндіреді.

Нарын о бастан қонысқа, шаруаға қолайлы жер,4 түлік бірдей ен жайлап қоныстайтын құт орын. Ол еспе құм емес. Суға да, нуға да бай. Батысы Еділге, Шығысы Жайыққа жетсе, Оңтүстігін Каспий теңізінің толқыны шайып жатыр.

Міне, осы Жерді Жәңгір хан мен патша өкіметі ғана иеленбекші. Атамекенінен, құнарлы жерінен, малынан айырылған халықтың қолына қару алып, хан сұлтандарға аттанбасқа амалы болмады.

1936 жылдың көктемінде бүкіл беріш ауылдары, соңынан 12 ата байұлының шаруалары ат сайлап дүр көтерілді. Көтерілісті Исатай мен Махамбет басқарған.

Исатай кім? (Исатай туралы мәлімет беріледі)

Исатай мен Махамбет сарбаздары бай мен билердің ауылдарын шауып, жәбір көрген көптің кегін әпереді.

Көтерілістің алдына қойған мақсатының не екенін Махамбет былай деді:

(Махамбет өлеңінен үзінді оқылады)

Исатай мен Махамбеттің халық үшін бірнеше көтеріліске мұрындық болғаны. Қиялы-Моладағы, Теректі-Құмдағы, Тастөбедегі айқастарда қолдың алдында болып, ерлік көрсеткені айтылады. (Көтеріліс болған жерлер картадан көрсетіледі)

Бүгінгі оқиын деп отырған «Соғыс» өлеңінде ақын көтерілістің ең шырқау шегіне жеткен күнін – 1837 жылғы 15 қарашадағы Исатай қолының Тастөбедегі патша әскерлерімен соғысын суреттеген. Бұл соғыс халық әскері мен подполковник Гете және біріккен ханның әскерлері арасындағы ұрыстар.

Осы өлеңде ақын Исатайды әрі көтеріліс басшысы, әрі батыр, әрі ақылды етіп суреттейді. Оның ақ бөкендей ақтабан аты да, асынған қаруы да

ақын назарынан тыс қалмайды.

Исатайдың ерліктерінің көзге түсерлік ерекшеліктерін көрсетеді. Бұл соғыстың өте бір қиын кезі болатын. Көп адам оққа ұшып, әскердің алды бөгеліп, айнала бораған оқ дем алғызбай, талайдың табанын тайдырарлық кез туды.

Қабырғасын қақыратқан

Тебінгісін төсе атқан

Тізгінінен кесе атқан. . .

Бұндай қиындық басқаларды шошындырса, Исатайды қайраттандыра түседі, «Ерлік әр жерде емес, тар жерде» деген қағиданы батыр растап шығады.

Сөйтіп, қасына ерген қарулы жасақтың басына ауыр хал, қиын кез туғанда, Исатай өлімнен сескенбей, жауға тіке шауып, қамал бұзады. Соншама ерлік көрсетуінің және бір себебі қанды көйлек жан жолдастары Ер Сары мен Қалдыбайдың оққа ұшуы болады.

1. 
   Махамбет кім, қандай өлеңдерін білесің?
   
2. 
   Өлеңде қандай оқиға суреттеледі?
   
3. 
   Исатай кім?
   
4. 
   Исатай бейнесі өлеңнің қай жолдарында жырланады? (тапқызып оқыту)
   
5. 
   Махамбеттің ақын ғана емес, сол көтеріліс басшыларының бірі екендігін қай сөздерінен аңғаруға болады?
   

Өлеңдегі сөз тіркестерін тауып, мағынасын ашу.(мұғалім көмегімен)

Осындай талан-таражға түскен елді, жерді өзіміз иемденуге мүмкіндігіміз туды, өздерінің жанын құрбан етіп, талай батырлар қыршынынан қиылды. Бірақ жас ұрпақтарға бейбіт өмірді сыйлап кетті. Қазір Егеменді ел болдық, елтаңбамыз, байрағымыз, ән ұранымқыз бар. Сендердің мақсаттарың сол Қазақстанның болашағы үшін еңбек ету.

Махамбетке оқ атылды.Ұлы жүрек соғуын тоқтатты. Ақын рухы тапталды.Бірақ 1846 жылы ұлы тұлға Махамбет дүниеден өткен кезде қазақ даласына замана жаршысы дана Абай келіп еді.Ақындық өлмейді.

Екі ғасыр биігінен қарап тұрған Махамбеттің биік рухын естен шығармау үшін жыл сайын Атырауда «Мен ақсұңқар құстың сойы едім» атты жыршы-термешілер сайысы өтеді.

XIX ғасырдағы ұлттың ұлы ұраншысы М.Өтемісұлының дара білімді шығармалары негізінде режиссер Жәнібек Жетіруов түсірген « Қызыл жусан»көркем фильмі, «Махамбеттің ізімен» деп аталатын деректі фильм кино туындылары тарихи деректерді өнер тілімен сөйлете білді. Ақын мұрасы

4 томдық жинақ болып жарық көрді. 1- том – Махамбеттің төл туындыларын,

2 – том ақын шығармаларының орысша аудармаларын, 3- том Махамбет туралы зерттеулерді,4- том төл тарихи құжаттарды қамтиды.

Махамбеттің күйшілік, термешілік мұрасын зерттеу мен жаңғыртуда

« Шашақты найза – шалқар күй» атты күйлер жинағы өңделіп,кейінгі жылдары табылған күйлерімен толықтырылды. « Қайран Нарын»,

« Арысымнан айрылдым», « Тауға шапқан» күйлері Қ.Ахмедияровтың орындауында тыңдармандар жүрегіне жол тапса, жазушы Сәкен Жүнісовтің

« Махамбет» пьесасы сахналанды. Махамбеттің музыкалық мұрасындағы 11 күйі және таңдаулы әндері мен термелері компакт – дискіге енгізілген.

Исатай – Махамбет бастаған көтеріліс жайлы, оның ішінде Махамбеттің ақындығы мен көтерілістегі басшылық рөлі туралы бұрыннан айтылды да, жазылды да. Әр түрлі басылымдарда оның ақындығын, батырлығын, сазгерлігін, азаматтығын паш еткен 214 – ке жуық естелік, өмірбаяндық мақала, толғау, ғылыми публистикалық зерттеу жарық көрген. Олардың басым көпшілігінде Исатай мен Махамбеттің кедейшілік тауқыметі өздерінің емес, халықтың жанына батқандықтан, солардың қиналысына шыдамай ашық күреске шыққандығы айтылады.

Махамбет өлгенмен, оның мұрасы өлген жоқ, бірнеше ақындардың шығармаларына ақын бейнесі арқау болды. Атап айтсақ, Н.Шөреков

« Исатай – Махамбет» поэмасы, Ж. Молдағалиев « Кен » өлеңі,

М. Шаханов « Қарақұм» трагедиясы, М.Неталиев « Арыстан еді-ау Исатай» поэмасы, Ө. Күмісбаев « Махамбет», Ф.Оңғарсынова « Алмас қылыш»

Т. Әлімқұлов «Қараой» әңгімесі, Ә.Әлімжанов « Махамбеттің жебесі» романы, С.Тұрғынбекұлы « Махамбет және Жәңгірхан» тарихы дастан.

Сендерге Махамбеттің рухы, ерлігі, ақындығы дарысын деген тілекпен сабақ аяқталады.

Үйге тапсырма: Махамбеттің «Соғыс» өлеңінен үзінді жаттау.