Сабақтын тақырыбы: «Ауырып ем іздегенше, ауырмайтын жол ізде»

Оқушыларға тақырыпқа сай материалдары оқып жинастыру және «Темекінін зияны», «Ішімдіктің зияны», «Нашақорлықтын адам өміріне зияны», «СПИД ғасыр дерті» атты реферат пен бүклеттер жасау, қабырға газеттерін шығару, сүрет салу, залды безендірү жұмыстарын тапсыру.

Сабақтын барысы:

1. Ұйымдастру кезеңі.

Кіріспе сөз. (мұғалім)
Өмір адамға табиғатпен берілген ең қымбат дуніе. Адамның үзақ, мәнді де сәнді өмір жоғалса қайта орына қиындықпен келетін, орны толмас асыл қазынасы. Қазіргі таңда бүкіл әлемді толғандырып отырған мәселердің бірі-адамнын денсаулығы. Адам өміріне қауіп төндіретін жағдайларға соғыс, ашаршылық экологиялық жағдай және адам ағзасын азғындайтын зиянды әрекеттер жатады. Осы жағдалар ішіндегі адам ағзасын азғыдайтын зиянды әрекеттер деп отырғанымыз, бұлар: шылымқорлық, ішімдік, нашақорлық және тағы басқа.
Жас жеткіншек талшыбық секілді иілгіш, жел қайда соқса жаққа қарай белімделеді. Қай ата-ана баласының тәрбиесіз, бұзақы болуын қалайды? Әйтсе де, жаман әдетке үйрену оңай. Енді осы зиянды әдеттер туралы әңгіме жүргізейік.

Бүгінгі тәрбие сағатына біз осы зиянды әрекеттер туралы әңгіме қозғап, солардан сақтану жолдарын қарастырамыз. Бүгінгі сабағымыздың жүргізүшісі Жұбанова Ақдана. Сынып оқұшылар 3 топқа бөлінеді. Ендігі сөз кезегін жүргізушіге береміз.

Бұл отырған шылымқор, сорады кеп шылыиды ол.

Қанша айтсаң да алмайды, «тартпа» деген тілінді ол.

Қой десен де қоймайды, көк түтінге тоймайды,

Сора-сора уыты өн бойынды жайлайды,

Кірпік әсте қақпайды, жөтел қысып жатпайды,

Бирақ шылым сорғанда, аузы тыным таппайды.

Шылымсыз тек жүрмейді, жоқ боп қалса тілдейді,

Бірақ оның зиянын,білсе дағы білмейді.

Оқүшы:

Европа темекі тарту Колумбтың ІІ экспедициясана қатысушылар (1449жыл) Америкадан оралғаннаң кеін 15-ғасырдын аяғында басталды. Үндіттер «Коһобаң» деп айтатын өсімдік тұқымын испан монахы Рома Паноға әкелген. Алғашқы кезде темекі өсімдік ретінде Испанияда өсірілген деген болжам бар. Өкінішке орай, адам ағзасына өте зиянды өсімдіктің әлемге қалай тез таралғанын ешкім көз алдына елестете алмайды. Темекі түтінінің құрамында ағзаға зиянды 1200-дей зат бар. Оның ең зияндысы-никотин. Темекі тартатындардың темекі тартпайтындарға карағанда өмірі 7-15 жасқа қысқа келеді. Әрбір 100грамм темекі түтінінен 5-7 грамм күйе шығады. Демек, күніне бір қорап темекі тартқан адам жылына 700-800грамм қара күйе жұтады.Ғылыми зерттеулер улы түтін адамның ми, сезім, тыныс жолдарын, ас қорыту, жүрек, қаң тамырлары және жыныс мүшесінің қызметін бұзатындығын дәлелдеген.

Енді біз әйелдер арасындағы темекі шегүшілік туралы әңгіме қозғайық.

Әйелдер ағзасына темекі ерлерге қарағанда көп зиян әкеледі. Егер әйелдер жүкті кезде шылым шексе, ол жатырдағы балаға әсер етеді, бала өлі болып та тууы мүмкін. Шылымқор әйелдердің 42% бала сүю бақытынан айырылады. Олардың балалары аурушаң,әлсіз болады. Мынындай жағдай белгілі болған. Темекі кептірілген бөлмеге жас нәресте жатып қалып, ол бала бірнеше сағаттан кейін қайтыс болған. Шылымқор әйелдердің 30% инфаркт миокарда ауруымен аурады. Олардың терлері сұрланып, тістері мен саусақтары сарғайып кетеді.

Кей балалар темекі тартуды есею деп санайды. Бірақ, олар өз денсаулығына өздері қылмыс жасаушылар. Темекіні тастау үшін баланың қайраты мен қажырлығы керек. Бос уақытын қызықты өткізіп, спортпен шұғылдансан, темекіні тастау оп-оңай. Сонда ғана өзінді-өзін орға итермейсін.

Темекіні қоюдын әртүрлі әдістері бар. Темекіні бірден қойып кетуге немесе бірде-бірде күнделікті тартатын сигарет саны азайта отырып қоюға болады. Темекі тастағысы келдергіне арнап қазір- мында аздағаң ғана никотині бар арнайы сағыздар шығарылуда. Сол сияқты темекіні өте қажет етіп тұр-ғанда қажеттілікті жоятын дәрілер, темекі тартқанда өзін жайсыз сезінетін, құстыратын дәрілер шығарылуда. Сол сияқты дәрігерлер психотерапия, ине қою, гипноз арқылы да темекіні қойғыза алады. Бұл әдеттен арылудын негізгі жолы шылымқордың ниетіне, тек өзінің ниетіне байланысты.

Біз «Шылым қорлыққа қарсы» топ өзіміздін жинақтағын материалдарымыз осы.

Стол үстінде нақыл сөздер:

1. «Маскүнем арын сатып ішеді »

2. «Мас болу өз бетімен жындану деген сөз» ( Аристотель)

3. « Бұзықтын көбі мастықтын болады» (Л.Н. Толстой)

4. «Ішпесен-момынн торысың,

Ішсең-елдін зорысын.

Отбасынын сорысын»

5. Таза бас бар, шаш жоқ

Маскүнемде ауыз бар,бас жоқ

Маскүнемдік-алкоголь ішімдіктерін үнемі қолданудан және шектен тыс үйір болудан қанға сініп кететін дерт. Маскүнемдік тұқым құалайды. Арақ барлық ішкі құрлысқа әсер етеді, оларды уландырады. Арақ ішу- адамның өз қолымен өз өмірін 15-20 жылға қысқарту болып табылады. Балалардың миын дамыуынын 40-50% артты қалу себебі-ата-аналарынын маскүнемдігі. Арақ адамнын қорғаныш күшін төмендетеді. Оны тоқтатпай жұқпалы аурулырдан , онын ішінде туберкулез ауруынан құтылу мүмкін емес. Арақ ішетін адам бес баласы болса,онын төртеуі ауру болып туылады. Ал төрт баладан есейгесін дені сау бала туатынына кім кепіл?Ішімдікке салынған адам отбасына ойран салады алған жалақысын ішімдекке жұмсайды, үйдегі нәрсені бір шөлнек араққа сатады, әке-шешесінін зейнетақысына жармасады, жұмыс істімейді, еңбектен гөрі ойында арақ тұрып, тепсе темір үзетін азамат сенділіп көшеде жүреді.

Ішімдіктін болашақ нәрестеге , бәйкүнә сәбиге зиян екендігі сөзсіз. Арақ-шарап түгілі сыранның өзі іштегінәрестенің кіндік тамырынан бір-ақ шығады. Баланын іштегі өлі немесе кемтар болып туылуы көбінесе осы жағдайларға байланысты. Сонғы зерттеу нәтижесіне зер салсақ, ішкен адамда алкоголь зардабы 21 күнге деін жалғысатын көрінеді.

Маскүнем адамдар ақылынан айырылып,қасындағы адамдарға зияннын тигізеді,оғаш қылықтар көрсетіп мазасын алады.

Көп қылмыстары шарап ішкен адамдар жасайды. Жол апаттары да көбінесе ішкен адамның кінәсынан болады. Себебі мұндай жағдайда адам өте ызақор, кекшіл, ашуланшақ болады.

Оқушы: (екі оқушы)
- Кімде-кім өзіне өмір беріп, әлпештеп өсірген ата-анама қарыздармын деп білсе, соларға адал боламын десе,

- Арақ ішпесен!

- Кімде-кім сұлу қызға жар боламын десе,

- Арақ ішпесен!

- Кімде-кім өз ұлына өнегелі әке боламын десе,

- Арақ ішпесен!

-Кімде-кім өз ортасына қадірлі адам боламын десе,

- Арақ ішпесен!

- Кімде-кім өз қорамына пайдалы азамат боламын десе,

- Арақ ішпесен!

Спиртті ішімдікке болма әуес,

Күресу керек саған осы жолда.

«Денсаулық-зор байлық» деп бекер айтпаған.

Өмірің ей, достарым, өз қолында.

Схема бойынша баяндау, тапсыру.

Арфқтын басқа да зиянды жақтары да жеткілікті.Ата-бабаларымыз ешқашанда ащы суды серік етпеген, ол кездегі адамдарға салауаттылық жайлы әңгіме өткізудің қазеті болмаған.Ойын-тойдың сәнін ашып, көркін келтіретін спорттық ойындар мен ән-жырдың шашылған шашуы небір дүбірлі бас қосулардың әрін келтіріп, адамдардың көніл-күйін тасытқан.

Сонымен келсі топ «Нашақорлыққа қарсы»

Ұраны: «Есірткеге жолама, жетелейді молаға»

Жасөспірімдерді құрыққа түсіру үшін таратушылар түрлі айла-шараға. «Бір ркт икеп көр, одан ештене болмайды», «Нашақор дегендег тамырға енгізеді, сен өйтпейсің, бұл жай нәрсе, ұнаса көресін, ұнамаса тастайсың» деп әбден бастарын айналдырады.Адамды ә дегенде тәуелді етіп қояды.Бәрінің де әсер салдары бірдій.Бәрібір қанға түседі, бәрәбір сана уланады.Көп шеккен адамның миы құрғап кетеді.Нашақорлар «искеген ештенке емес, мұрынға тұрып қалады» деп қателеседі, тамырға салмасң болды, зиянсыз деп ойлайды.Шын мәнінде айырмашылығы жоқ.. Иіскеген кезде ләззат үшін 0,5 грамм қажет болса, тамырға салғанда 0,1 грамнан-ақ ләззәт алады.Бірінші рет көргенде ләззат алады, сосын ағза тәуелдіболып іздеумен өтеді.Қолданбаса ұйқысы бұзылады.Сөйтіп бара-бара тек ауырмау үшін ғана іздейді.

Есірткені алғаш қолданар алдында, ең алдымен, ойлан.Ол ешқандай жақсылық әкелмейтінін ұмытпа. Егер сен қызық ретінде есіртке сатып алған болсаң, одан тез құтылуға асық.. Танысың қанша жерден үгіт жүргізсе де қарсылық таныт.

Кім мұдайды естіпті,

Есірткі жұрты есіртті.

Иіскеген жастардың

Жан-тәнін түгел кеіпті.

Сақ болайық , ағайын,

Қатерлі жау-есірткі!
Осындай жат әдеттержаман ауруларға әкеліп соқтырады. Соның ішінде ғасыр дерті болып отырған СПИД ауруына тоқталайық.
Оқушы:
СПИД- әр әріп бір ұғымды білдіретін күрделі сөйлем. Осының шығу төркімен танысып көрейік.

Бұл орыс тілінде мынадай сөздерден қысқартылып алынға:

Синдром-С, против-П, иммуно-И, дефицит-Д, ал қазақша баламасын қарастырсақ, онда «синдром»-қауіпті, қатерлі (өлім),«против»-тосқоуыл немесе иммунитетке тосқауыл жасайтын, «иммуно»-иммунитет немесе қорғаныш қасиеті және «дефицит»-зәру, жоқ, табу, қиын деген, яғни орыша ұғымнан қарастырған «СПИД» сөзі «иммунитетке тосқауылды зарарлар синдромы» деген мағнаны білдіреді.

СПИД ауруының қоздырушысы өте кішкене денелер-вирустар. Олар қарапайым клеткалардан да кішкене болады.СПИД кеселінің қауіптісі сол-ол адамның «жанды жеріне» үймелейді. Қазақ халқы адамның «жанды жері» деп жыныс мүшелерін, омырауын және жүрек, бауыр, бүирек сияқты мүшелерді атаған. Міне, осы айтылған жеке мүшелер СПИД вирустары тез өрбіп, бұларда кеселді ісік-рак ауруын тудырды.

Адам СПИД кеселінен өзі ғана зардап шегіп қоймай, басқа адамдарға да қауып туғызады. СПИД вирусы үйелген «жанды»мүшелерді емдеуге көп уақыт кетеді, себебі бірден ол айқын біліне қоймай, басқа ауруларды өзіне серіктес етіп, алғашқы дәрігерлік текскрулерде байқалмай басталған ауруы.

СПИД ауруы адамға қалай жұғады және қалай сақтануға болады?

Қазіргі медицина ғылымының зерттеуі бойынша СПИД ауруымен ауырған адамнан екінші біреуге қан және жыныс жолымен арқылы беріледі.Ендеше СПИД вирусы еркектен жұғып, ал ұрпаққа, басқа адамға әйел арқылы таралады.

Сонымен қатар, бұл қауыпты аурумен сәбилер де, жасөспірімдер де ауруы мүмкін.Бұлардың мұндай науқасқа ұшыруына емханаларда ине салып, қан алганда немесе дәрі еккенде шала қайнаған инені пайдалану себеп болады. Қазір мемлекет тарапынан, мадецина ғылымының талабы бойынша халықты емдеуде тек бір рет пайдаланылатын дербес инелер (шприц) қолданылуы көзделіп отыр.

СПИД-пен ауырған үшін алдынала шаралар жасалынып, адамдар саналы түрде тәртіп сақтау қажет.

Тазалық сақтау гигиенасын мұқият орындау -әр адамның өзіндік қасиетіне байланысты. ІӘрбір адам төсекорын, тіс жуғышын, сабынын, сүлгісін, ішкі киімдерін, тырнақ, шаш, сақал-мұрт алатын құралдарын жеке, дербес ұстауы керек.

Жол үстінде, туристік лагерде кез келген адамдармен қарым-қамынаста жеке бас гигиенасына ерекше назар аудару керек.
Жүргізуші:
Осының нақты дәлелі ретінде бүгін біздің қонференциямызға СПИД ауруына шплдығып, өмірден күдер үзіп келіп отырған «Жұмбақ кейіпкер» бар.Енді біз «Жұмбақ кейіпкердің» әңгімесіне құлақ түрейік.

«....Мен темекісіз, есірткісіз тұра алмайтын дәрежеге жеттім.Өзім секілді достарым да көбейді. Олар арқылы сарғыш сұйық құрыллған инеге аңсарым ауды. Не құдіреті бар екенін білмеймін сол бір инені көрсем аузымнан суым ағып, есаім кететін. Мен сол құлдырағаннан құлдырай бердім. Бірақ қатты суық тиіп, ауруханаға түстім.Дәрігер менің СПИД ауыратынымды анықтады.

4-5 жыл оны білмей жүріпін.

Таусылмақ дәм. Бітпек өмір өзенім.

«Өлермін» деп күніренем, күйзелем,

Мені серткінайзасымен түреген.

Өз әлімше арман көлде жүзе алмай,

Қанатымнан қырқылатын күйдемін.

Естіп отырсыздарма оқушылар, «Жұмбақ кейіпкер» басына төніп тұрған қайғы мен өмірдің ащысын көріп, өмірден түнелген күй кешін отыр.Осындай өмірге кейінгі кезде шыдай алмайтын сияқты.Сіздер қандай ойдасыздар? «Жүмбақ кейіпкерге» сұрақтарыныз бар ма?

Сізді осындай жағдайға итермелеген қандай себеп болады және кімді кінәлай аласыз?

Менжағдайы әжептәуір отбасында дүниеге келдім, әп ден өсе бастағаннан ештенеден таршылық көргенім жоқ.Басқа балалар ішпегенді іштім, кимегенді кидім.Бір сөзбен айтқанда ерке болып өстім.Әке-шешем барлық дегенімді жасады. Анда-санда әкемен тентек болған кезде айғайлап ұрса бастаса анам «ойбай,жалғыз балада нең бар?» Деп ара түсетін.Менің бұлай өмір сүруіме тек өзімнің еркелігімен тентектігім және баршылық, мол ақша, қасымдағы өзім секілді достарым деп ойлаймын.Кейде осыған жол берген ата анамның екі түрлі тәрбиесі себеп болды ма деп те ойлаймын.

Соңғы кезде өмір туралы, табиғат, жартылыс туралыкөп ойланатың болдым.Маған енді адамнан да. Басқадан да көмен жоқ екенін сездім!Сондықтан сендерге айтарым, мен ішкен уды ішпендер, денелерінді тесіп, өзінді азаптама,мен жүрген ізбен жүрме демекпін!
Жас жеткіншек! Өздеріне өлер кезде айтып кету борышым

Ауырсандар бұл кеселмен, дәрігерде бере алмайды қол ұшын.

Құтқаратын күш жоқ, онда әлсіз, тірі өлксіз,

Жат әдет пен темекіге, есірткеге жоламандар сол үшін.

Міне, оқушылар әр адамның мәні де, сәніді, өмір сруі үшін денсаулықтың әсері ұшан-теңіз екен.Сондықтан да өмірлеріміздегі ең жаһын жастық шақларымызда дендеріміздің саулығыіна бүгінен бастап қамқар болайық..Жастық шақтарымыздың тамырына анаша, арақ, темекі балта болып шабылмасын!-деп өз сөзімді тамамдагым келді.

Есірткі құрысын,

Ішімдік жойылсын.

Дені сау қазақтың

Ұрпағы көбейсін.

Мәдениет өркендеп,

Табихат көркейіп,

Қазақтың сымбатты