Садықова с. Т., Жылқыбаева а. Ш., ҚЫрықбаева б. А
жүктеу/скачать 4,23 Mb. Pdf көрінісі
|
sadykova st zhylkybaeva ash kyrykbaeva ba kazak tili
119 КЕСТЕЛЕР Көптік жалғаулар: -ЛАР-ЛЕР; ДАР-ДЕР, ТАР-ТЕР После гласных После р, й, у - лар- лер Бала (ребенок) əке (отец) сай (овраг) дəптер (тетрадь) тау (гора) Балалар (дети) əкелер (отцы) сайлар (овраги) дəптерлер (тетради) таулар (горы) После глухих согласных - тар-тер Ат (конь) студент кеш (вечер) Аттар (кони) Студенттер (студенты) Кештер (вечера) Во всех остальных случаях - дар-дер Ел (страна) Адам (человек) Қыз (девочка) Елдер (страны) Адамдар (люди) Қыздар (девочки) СЕПТІКТЕР № Септіктер- падежи Сұрақта р- вопрос ы Жалғау- окончание Септеулік- послелог Мысал- пример 1 Атау - Именительный. Кім?- Кто? Не?- Что? --------------------- -- Үшін- для,ради,из- за Арқылы– через, по Сайын – каждый, еже жыл сайын- ежегодно Ол мен үшін келді- Он пришел ради меня көпірарқы лы - через мост 2 Ілік - Кімнің -ны /ні – Бала- 120 родительный ?- Ненің? Кого? Чего? Чей? Чья? Чье? глас.М,Н,Ң, - ды /-ді - зв.согл,Р,Л,Й.У - ты /-ті – глух.согл. Б,В,Г,Д ны,( ребен ка) Көше- ні, (улицы) Қыз- ды, (девоч ки) Есік- ті,( двери) Кітап- ты, (книг и) 3 Барыс-Дат.- направ 1.Направление 2.Цель Кімге?- Кому? Неге?- Чему? Почему ? Қайда? –Куда? - ға/-ге –глас, М,Н,Ң, зв.согл, Р,Л,Й.У - а/-ке - глух.согл. Б,В,Г,Д -а/-е –І.ІІ л. притяж.формы - на/-не –ІІІ л. притяж. формы Дейін( шейін ) – до Сабаққа дейін-до занятий Қарай – по направлению , в сторону Алаң- ға (на площадь Іні- ге ( мл.брату) Шешем- е (к моей маме) Есік- ке (к двери) Ертіс өзені- не ( на реку Иртыш) 4 Табыс – Винительный Объект Кімді?- Кого? Нені? – Что? -ны-ні- глас -ды-ді - зв.согл, Р,Л,Й.У -ты-ті- глух.согл. Б,В,Г,Д -н- ІІІ л. притяж. формы Если объект неопред-ый, то слово стоит перед сказуемым, окон-я Т.С. опускается Мен хат жаздым. Если объектопред- й, то ококнчание Т.с. сохраняется. Мен Олегті көрдім. Ата- ны (дедушку) Көше- ні (улицу) Су- ды (воду) Қайық- ты (лодку) Астана қаласы- н (г. Астану) 5 Жатыс- Местный 1. Место 2.Время Кімде? – У кого? - да/-де –глас, М,Н,Ң, зв.согл, Р,Л,Й.У В, НА, У Көше- де (на улице) Қыз- да (у 121 действия 3.У кого находиться предмет Неде? – На чем? Қайда? –Где? Қашан ? – Когда? -т а/-те - глух.согл. Б,В,Г,Д - нда/-нде –ІІІ л. притяж. формы девочки) Есік- те (на двери) Үлбі өзені- нде ( на реке Ульбе ) 6 Шығыс- Исходный Исход.пункт 1. Из чего сделан предмет 2.Сравнение Кімнен ?-От кого? Неден? -Из чего? Қайдан ?- Откуда ? -нан/-нен – М,Н,Ң,(сы/сі,- ы/-і) - дан/-ден - глас.зв.согл,Р,Л, Й.У - тан/-тен – глух.согл. Б,В,Г,Д Кейін(соң) – после. Сабақтан кейін Басқа – кроме. Сенен басқа- Кроме тебя ОТ,С,ИЗ,НА, ПО Ата-дан (от дедушки) Су- дан (из воды) Қайық- тан (с лодки) Астана қаласы- нан (с г. Астаны) 7 Көмектес – Творительный 1. Орудие, материал 2.Совершен.дейс твия Кіммен ?-С кем? Немен? -С чем? На чем? -мен – глас.М,Н,Ң, Р,Л,Й.У -бен -зв.согл, - пен –глух.согл. Б,В,Г,Д Бірге – вместе, Данамен бірге-вместе с Даной НА,С, СО Гүл- мен (с цветком) Қыз- бен (с девушкой) Автобус- пен (на автобусе) КӨМЕКШІ ЕСІМДЕР КӨМЕКШІ ЕСІМДЕР мысалдар сырты снаружи Үйдің сырты нда -за домом асты Под Үстелдің асты нда -под столом үсті На Серванттың үсті нде -на серванте алды перед Ағаштың алды нда -перед деревом арты За Таудың арты нда -за горой қасы Возле, у Көлдің қасы нда -возле озера іші Внутри Судың іші нде -в воде жаны возле Ғимараттың жаны нда -возле здания 122 арасы между Гүлдің арасы нда -среди(между)цветов түбі у Терезенің түбі нде -у окна қарсысы напротив Дүкеннің қарсысы нда -напротив магазина САН ЕСІМ Құрамына қарай дара сан есімдердің құрамы бір сөзден ғана құралады. Мысалы: бес, алты, он, жиырма жəне т.б күрделі сан есімдердің құрамы екі не одан көп сөзден құралады. Мысалы: Он бес, бес жүз алпыс төрт жəне т.б. Күрделі сан есімдер бөлек жазылады Сан есім мағынасына қарай 1. Есептік сан есімдер қанша? неше? Төрт, жиырма,жүз 2. Реттік сан есімдер нешінші? қай? –нші/-нші; -ыншы/- інші Бір-інші, екі-нші, алты-ншы, он-ыншы, бес-інші. 223- екі жүз жиырма үшінші 3. Жинақтық сан есім нешеу? –ау/-еу Екеуіміз 4. Болжалдық сан есім А) –лаған/-леген; - даған/-деген; таған/- теген; -лап/-леп; дап/- деп; -тап/-теп; дай/- дей, тай/-тей Б)Есептік сан есім+ шақты / шамалы В)Есептік сан есім+ барыс септ . жалғауы жуық/ тарта, таман(во врем. знач.) 10-ға таман Есептік сан есім+шығыс септ. аса/ астам Есептік сан есімнің қосарлануы арқылы Жүздеген, жүздей, жүздеп 10 шақты / шамалы– около 10-ти 100-ге жуық, 10000ға тарта адам болды 100-ден аса Отыз-қырық, тоқсан- жүз 123 5. Бөлшектік сан есім жай бөлшек жəне ондық бөлшек Сан есімге жарты, жарым,ширек сөздері тіркесіп те жасалады Ондық бөлшектер: ондық, жүздік, мыңдық сияқты болып жасалады 5/10-оннан бес,/онның бесі. екі жарым, үш ширек 2,3 – екі бүтін оннан үш, 5,04- бес бүтін жүзден төрт. 6. Топтау сан есім нешеден? қаншадан? Сан есім + шығыс септік бестен, оннан, екі- екіден. ЕСІМДІК 1. ЖІКТЕУ ЕСІМДІГІ Личные местоимения Мен-я; сен-ты; сіз-вы; ол-он,она; олар-они; біз-мы, сендер-Вы; сіздер-Вы. 2. СІЛТЕУ ЕСІМДІГІ Указательные местоимения Бұл-этот, анау,сол,ол-тот; мынау, осы-этот, сонау-тот, ана-тот 3. СҰРАУ ЕСІМДІГІ Вопросительные местоимения Кім?-кто? Не?-что? Неше? Қанша?-сколько? Қайда?-где? Қашан?-когда? Қалай?-Как? Кімнің?-Кого? Неге?-Почему? Қандай?- Какой? Кіммен?-С кем? т.б. 4. ӨЗДІК ЕСІМДІГІ Определительно- возвратные местоимения Өз-свой, өзім-я сам, өзің-ты сам, өзіңіз-Вы сами, өзіміз-мы сами, өзі-он сам, она сама,оно само; өздері-они сами 5. ЖАЛПЫЛАУ ЕСІМДІГІ Определительные местоимения Бəрі-все, барлық-все, барша, бүкіл-все, əр- каждый, əрбір-каждый 6. БОЛЫМСЫЗДЫҚ ЕСІМДІГІ отрицательные местоимения Ештеңе-ничто, ештеме-ничто, ешкім-никто, ешқашан-никогда, ешқандай-никакой, ешқайда-никуда, дəнеме-ничто 7. БЕЛГІСІЗДІК Біреу-кто-то, кейбір-некоторые, кейбіреу- 124 ЕСІМДІГІ неопределенные местоимения некто, əрбір-каждый, бірдеме-что-то, нечто СЫН ЕСІМ Сын есім мағынасына қарай (по значению) сапалық (качественные) сын есім деп заттың түрі, түсін, сапасы мен санын, көлемі мен аумағын білдіретін бір морфемалы сөздер аталады: қара, қызыл, үлкен, кең қатыстық (относительные) сын есім деп заттың белгісін басқа бір заттың қатысы арқылы білдіретін сөздер аталады: таулы жер, қамысты көл, жазғы самал, бөрікті адам, күзгі жел. Сын есімдер құрамына қарай (по составу) дара (простые) сын есімдер деп құрамы бір ғана сөзден тұратын сындық мағыналы сөздер аталады: əдемі, ұзын, таңғы. күрделі (сложные) сын есім деп ең кемі екі сөзден құралып, бір сындық ұғымды білдіретін сөздер аталады: ақ сақалды, түлкі тымақты. Заттың сыны жəне сипаты (Качество и признак предметов) мысалдар Түс (цвет) жасыл – зеленый, сұр – серый, қызыл – красный, алқызыл – алый, қара – черный, көк – синий, көгілдір – голубой, қоңыр – коричневый, ақ – белый, сары – желтый, қызғылт – розовый күңгірт – темный, ақшыл – светлый күлгін – фиолетовый көлемі мен аумағы Объем, величина Үлкен-большой, кішкене-маленький, кең- широкий, тар-узкий, биік-высокий, аласа-низкий, қысқа-короткий, ұзын-длинный сын-сипаты Характер и свойства Жуас-смирный, тентек-озорной, сұлу-красивый, жалқау-ленивый, қатты-твердый, жұмсақ-мягкий Дəм Вкус Ащы-горький, тəтті-сладкий, дəмді-вкусный, дəмсіз-невкусный, тұщы-пресный, қышқыл- кислый пішіні, түрі Жалпақ-плоский, домалақ (доңгелек)-круглый, 125 Форма томпақ-выпуклый, қисық-кривой, қырлы- граненный, түзу-ровный, сопақ-продолговатый Жұрнақтар жəне оның мағынасы негізгі (непроизводные) туынды (производные) –лы/-лі, -ды/-ді,-ты/- ті указывает на отношение одного предмета к другому Үлгі-образец, ақыл-ум, күш-сила тас-камень Үлгілі-образцовый, ақылды-умный, күшті-сильный, тасты-каменистый –лық/-лік, -дық/-дік -тық/-тік указывает на качество предмета относительно другого предмета Қала-город, жыл-год, кісі-человек Мемлекет- государство Қалалық-городской, кісілік-человечный; жылдық-годовой, Мемлекеттік- государственный -қы/-кі, -ғы/-гі Указывает на отношение во времени қыс-зима, кеш-вечер, жаз-лето, түн-ночь қысқы-зимний, кешкі-вечерний, жазғы-летний, түнгі-ночной -дай/-дей, -тай /- тей Указывает на качество предмета относительно другого предмета Тау-гора, су-вода, Таудай-как гора, судай-как вода сыз/-сіз образует отрицательные прилагательные суысыз, білімсіз, көліксіз; суысыз, білімсіз, көліксіз Салыстырмалы шырай –ырақ, -ірек, - рақ, -рек &лкен-ірек, $зын-ыра , кіші-рек, аласа-ра . –лау, -леу, -дау, -деу, -тау, -теу ыс а-лау, əдемі-леу, ызыл-дау, ке -деу, толы -тау, суы -тау. – ғыл, қыл, -ғылт, қылт, ғылтым, -қылтым сары – сарғылт, сарғылтым, сарғыш; сұр – сұрғылт, сұрғылтым - шыл, -шіл, -шылтым, -шілтім көк –көкшіл, көкшілтім; ақ – ақшылт, ақшылтым –ғыш, ілдір сары– сарғыш, көк – көгілдір – аң, -қай, -ша, - ше боз – бозаң, ақ – ақша, қоңыр – қоңырқай. 126 Күшейтпелі шырай Күшейткіш буын п дыбысына бітіп, негізгі сын есіммен дефис (-) арқылы жазылады: (путем удвоения первого слога прилагательного и добавления соединительного -п ) ызыл – ып- ызыл, жасыл - жап-жасыл, биік – біп-биік, əдемі - əп- əдемі өте, тым, аса, нағыз, ең сияқты үстеулердің тіркесуі арқылы жасалады (путем сочетания положительной степени с наречиями) )те əдемі, нағыз ж&йрік, тым аласа, аса биік, )те к&шті, тым кішкентай. ЕТІСТІК ОСЫ ША (на осы ша ) І. Мен отырмын Біз отырмыз ІІ. Сен отырсың Сендер отырсыңдар Сіз отырсыз Сіздер отырсыздар ІІІ. Ол отыр Олар отыр І. Мен отырған жоқпын Біз отырған жоқпыз ІІ. Сен отырған жоқсың Сендер отырған жоқсыңдар Сіз отырған жоқсыз Сіздер отырған жоқсыздар ІІІ. Ол отырған жоқ Олар отырған жоқ І. Мен жазып отырмын Біз жазып отырмыз ІІ. Сен жазып отырсың Сендер жазып отырсыңдар Сіз жазып отырсыз Сіздер жазып отырсыздар ІІІ. Ол жазып отыр Олар жазып отыр І. Мен жазбай отырмын Біз жазбай отырмыз ІІ. Сен жазбай отырсың Сендер жазбай отырсыңдар Сіз жазбай отырсыз Сіздер жазбай отырсыздар ІІІ. Ол жазбай отыр Олар жазбай отыр КЕЛЕР ША І. Мен барамын Мен бармаймын ІІ. Сен барасың Сен бармайсың Сіз барасыз Сіз бармайсыз 127 ІІІ. Ол барады Ол бармайды І. Біз барамыз Біз бармаймыз ІІ. Сендер барасыңдар Сендер бармайсыңдар Сіздер барасыздар Сіздер бармайсыздар ІІІ. Ол барады Олар бармайды Ма сатты келер ша І. Мен бармақпын Біз бармақпыз ІІ. Сен бармақсың Сендер бармақсыңдар Сіз бармақсыз Сіздер бармақсыздар ІІІ. Ол бармақ Олар бармақ І. Мен бармақ емеспін Біз бармақ емеспіз ІІ. Сен бармақ емессің Сендер бармақ емессіңдер Сіз бармақ емессіз Сіздер бармақ емессіздер ІІІ. Ол бармақ емес Олар бармақ емес Болжалды келер ша І. Мен барармын Біз барармыз ІІ. Сен барарсың Сендер барарсыңдар Сіз барарсыз Сіздер барарсыздар ІІІ. Ол барар Олар барар І. Мен барар емеспін Біз барар емеспіз ІІ. Сен барар емессің Сендер барар емессіңдер Сіз барар емессіз Сіздер барар емессіздер ІІІ. Ол барар емес Олар барар емес +ТКЕН ША Жедел өткен шақ І. Мен бардым Мен барған жоқпын ІІ. Сен бардың Сен барған жоқсың Сіз бардыңыз Сіз барған жоқсыз ІІІ. Ол барды Ол барған жоқ І. Біз бардық Біз барған жоқпыз ІІ. Сендер бардыңдар Сендер барған жоқсыңдар Сіздер бардыңыздар Сіздер барған жоқсыздар ІІІ. Олар барды Олар барған жоқ Ежелгі өткен шақ І. Мен барыппын Мен бармаппын ІІ. Сен барыпсың Сен бармапсың Сіз барыпсыз Сіз бармапсыз 128 ІІІ. Ол барыпты Ол бармапты І. Біз барыппыз Біз бармаппыз ІІ. Сендер барыпсыңдар Сендер бармапсыңдар Сіздер барыпсыздар Сіздер бармапсыздар ІІІ. Олар барыпты Олар бармапты Бұрынғы өткен шақ Етістіктің түбіріне ған, ген, ан, кен жұрнағы жалғанып, оған жіктік жалғауы жалғану арқылы жасалады І. Мен барғанмын Мен бармағанмын ІІ. Сен барғансың Сен бармағансың Сіз барғансыз Сіз бармағансыз ІІІ. Ол барған Ол бармаған І. Біз барғанбыз Біз бармағанбыз ІІ. Сендер барғансыңдар Сендер бармағансыңдар Сіздер барғансыздар Сіздер бармағансыздар ІІІ. Олар барған Олар бармаған 129 ƏДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ: 1. Бектурова А.Ш.,Бектуров Ш.К. Казахский язык для всех. -Алматы: Атамұра, 2004. 2. Сариева К. Қазақтілі. - Алматы: Білім, 1997. 3. Құлмағамбетова Б, Сатыбалдина Қ.А. Қазақтілі. РБК, 1994. 4. Анықтама сөздік. Қасымбеков М.А. - Алматы: Қазақстан, 1992. 5. Күлкенова О. Тіл ұстарту. - Алматы: Қазақ университеті, 1992. 6. Сүлейменова Э.Д., Қадашева К:К:, Аканова Д.Х. Сұхбат. Қазақ тілі: Учебный комплекс. ИД. Жібек жолы, 1996. 7. Оразбаева Ф. Ускоренный курс обучения казахскому языку. -Алматы: Білім, 1996. 9. Күнделікті сейлеудегі қазақ тілі: Оқулық. - Алматы,2000. 10. Кенжеахметұлы С. Қазақтың салт-дəстүрі. - Алматы: Кітап, 2007. 11. Мұрзалина Б., Нүркеева С., Нұргазина Г. Қазақ тілі ( Ересектерге арналған жеделдетіп оқыту құралы) – Алматы: Ана тілі, 2003. 12.Заң жəне заман журналы. Алматы, 2002 – 2011 ж. 13. «Сақшы» газеті 14. Белғара Б. жəне т.б. Мемлекеттік тіл – қылмыстық –атқару саласында. «Ана тіл- Ата тарих», баспа зерттеу орталығы, Астана, 2006. 15. Мұрзалина Б. жəне т.б. «Қазақ тілі ересектерге арналған жеделдетіп оқыту құралы», Алматы, 2003ж. 130 МАЗМҰНЫ Алғы сөз.................................................................................................................. 3 I−Қазақ тілі – мемлекеттік тіл .............................................................................. 4 II −Мамандық ..................................................................................................... 21 III− Мемлекеттік тіл – құқықтану саласында................................................... 39 ІV− Қазақстан ......................................................................................................58 ТЕСТ СҰРАҚТАРЫ.............................................................................................84 ТАҚЫРЫПТЫҚ СӨЗДІК...................................................................................105 КЕСТЕЛЕР ..........................................................................................................116 ƏДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ.........................................................................................126 жүктеу/скачать 4,23 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|