Садықова с. Т., Жылқыбаева а. Ш., ҚЫрықбаева б. А
жүктеу/скачать 4,23 Mb. Pdf көрінісі
|
sadykova st zhylkybaeva ash kyrykbaeva ba kazak tili
| ƏЙТЕКЕ БИ
(1683 – 1739) Қазақ халқының бірлігін нығайтуға үлес қосқан атақты үш бидің бірі, мемлекет қайраткері – Əйтеке Байбекұлы. Ол – жаратылысында əйгілі адам: Əмір Темірдің бас кеңесшісі болған Ораз қажының бесінші ұрпағы, бүкіл парсы, өзбек, қырғыз, қазақ халқы «жаны пəк жан» деп атаған Сейітқұл əулиенің үшінші ұрпағы. Əйтеке Байбекұлы – Қоқан ханы Ақшаның немересі, Жалаңтөс баһадүрдің немере туысы. 1644 жылы 23 наурызда Өзбекстанның Қазбибі тауында, Қызылша ауылында дүниеге келген Əйтеке бес жасында ауыл молдасынан сауат ашқан. Шешендік қасиеті əкесі Байбек пен Қосуақ бидің ықпалынан болған. Жеті жасынан бастап Əйтекені аталары Ақша хан мен Жалаңтөс баһадүр өз тəрбиелеріне алады. Ол Самарқандағы Ұлықбек медресесінде оқып, оны бітірген соң, ел басқару ісіне араласады. Тілге шешен, істе шебер Əйтеке 21 жасында бүкіл Бұхара мен Самарқан төңірегіндегі қазақ, өзбек, қарақалпақ құрама жұртының бас биі болады. 25 жасында барша Кіші жүз халқы оны бас би етіп сайлайды. Əйтекенің атсалысуымен 1680 жылы Салқам Жəңгірдің кіші баласы Тəуке хан болып сайланады да, ол шешенді ресми түрде айрықша құқылы «Хан кеңесінің» мүшесі жасайды. Осы кезде жаңа заң үлгісіндегі «Жеті жарғы» қабылданады. Əйтеке шешен «қара қылды қақ жарған əділ» ғана емес, жоңғарлармен ұрыстарда қол бастаған батыр да болған. 1685 жылы Нұрата маңына шабуыл 80 жасаған Қалдан Бошақтының он мың жасағына бес мың қол əскерімен қарсы аттанған. Қырғын соғыс бір күнге созылады. Əйтекеге Самарқаннан, Бұқарадан қалың əскер көмекке келе жатыр деген қауесетті естіп, Қалдан Бошақты Сайрам төңірегіне шегініп кетеді. Сайрам талқандалып, ендігі жиын Күлтөбеде емес, Түркістанда өтетін болады. Қазақ сахарасына көз тіккен көрші елдерден қауіптенген Əйтеке 1698- 1699 жылдары жиында бірнеше ұтымды ұсыныстар жасайды: шекара аймақтарында өз жасақтарымызды ұстау; қару-жарақты көптеп сатып алу жəне оған қаражатты ауқатты адамдардан жинау; қазақ жасағын басқаратын қолбасшының қарадан шыққан шешен, көсем, батыр жəне елшілік жұмысты жақсы білетін адам болуы жəне оны Ресей, Қытай, Түркия немесе Еуропа елдерінің бірінде оқытып алу. Бұл Əйтекенің мемлекеттік саяси мəселелердегі көрегендігін көрсеткен еді. Əйтекенің бұл ұсынысын Төле, Қазыбек сынды ел басқарған билер қолдайды да, мол шығынды ауырсынған байлар қолдамайды. Ел аузында Əйтеке би айтқан билік, шешендік сөздер, толғаулар мен баталар, ол туралы аңыз-əңгімелер, жырлар көп сақталған. Соның бірі – «Əйтеке би» атты ұзақ дастан. Əйтеке би 1700 жылы Өзбекстанның Нұрата ауданы Сейітқұл қорымында қайтыс болады. Ақтөбе облысының бұрынғы Қарабұтақ жəне Комсомол аудандары біріктіріліп, қазір «Əйтеке ауданы» деп аталады. жүктеу/скачать 4,23 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|