Салқынбай А., Абақан Е. с



Pdf көрінісі
бет125/336
Дата14.12.2021
өлшемі13,56 Mb.
#126888
1   ...   121   122   123   124   125   126   127   128   ...   336
Байланысты:
Салқынбай линг. Түсіндірме сөздік

ЖАҚСЫЗ  СӨЙЛЕМ 
-   бас- 
тауышы  болмайтын,  сөйлемдегі 
ой  б а с қа   сейл ем   м үш ел ері 
арқылы  түсінікті  болатын,  іс- 
әрекет  баяндауыш  арқылы  үш 
ж а ққа   бірд ей  о р та қ  ұғы м да 
жүмсалатын жай  сөйлемнің  бір 
түрі.  Мыс.:  «Бізге  көбірек  оқу 
керек.  Бүл  жүмысты  қолға  тез 
алу  керек».  Ж.с.  баяндауыш- 
тары  көбінесе  күрделі  болады:
1)  -у,  -м ақ түлғалы  қимыл  есімі 
мен  «керек»  сөзінен  түратын 
баяндауыш;  2)  Барыс  септікті 
қи м ы л   е с ім   мен  е с ім ш е , 
кесем ш е  түлғалы  е тістікке   -  
«бол»  кемекші  етістігі  тіркесуі
87


Ж А Қ-Ж А Л
арқылы; 3) Барыс септікті қимыл 
есімі мен  «мүмкін/мүмкін емес»
сөзінің тіркесуі арқылы; 4) Келер 
ш а қ  е сім ш е   (-а р ,  -е р ,  -р ) 
түлғалы  етістік  пен  (-ма,  -ме) 
шылауы  мен  -ед і  е т іс т ігін ің  
тіркесуі арқылы.
ЖАКДЫ СӨЙЛЕМ 
-  граммати- 
ка л ы қ  бастауы ш ы   бар  не 
бастауышы  ерекше  айтылмай, 
оның қай сөз екенін баяндауыш 
арқылы  табуға  болатын  жай 
сөйлемнің түрі. Ж.с. баяндауыш- 
тары  бастауышпен  қиысу  үшін 
белгілі  ж ақ  жалғауларында  не 
жалғаусы з  ж а қты қ  мағынада 
айтылады.  Ж.с.  бастауыштары 
сөйлем ішінде ерекше айтылмай 
да, оның қандай сөз екені айқын 
болып  түрады.
Бастауыштың жақты сөйлеіңде 
дербес айтылуы  немесе айтыл- 
мауы  б а янд а уы ш ты ң  т и іс т і 
предикаттық  жалғауда  түру  я 
түрмауымен  ғана  байланысты 
емес,  бастауыштың сөйлемдегі 
қызметінің  ерекше  екендігімен 
де  байланысты  болады.  Мыс.: 
Өлеңімді  өрлеттім,  Өрге  қүлаш 
серметтім  (Жамбыл).
Ж АЛҒАУ 
-   Қ а з а қ  тіл ін д е  
жалғаудың  4  түрі  бар:  көптік, 
септік,  тәуелдік,  жіктік.  Көптік, 
септік,  тәуелдік  Ж.  зат  есімге 
ж ә н е   з а т т а л ға н   б а с қ а   да 
сө зд е р ге   ж алғанады .  Ж іктік 
жалғау  жеке  сөздерді  түрлен- 
д ір у   арқы лы   о л а р ға   б ел гіл і
грамматикалық мағына үстейтін 
морфологиялық түлға. Ж.  мағы- 
налы қ  д е р б е стік  ж о қ.  Ж еке- 
д а р а   қо л д а н ы л м а й д ы .  Т е к 
лексикалық мағыналы сөздерге 
жалғанып, эр алуан грамматика- 
лык  мағына  береді.  Жалғаулар 
бір  сөз  табындағы  сө зд е р ге  
түгел  жалғанатындықтан,  өрісі 
кең,  өресі жазық  болады.


Достарыңызбен бөлісу:
1   ...   121   122   123   124   125   126   127   128   ...   336




©engime.org 2024
әкімшілігінің қараңыз

    Басты бет