Салқынбай А., Абақан Е. с
жүктеу/скачать 13,56 Mb. Pdf көрінісі
|
Салқынбай линг. Түсіндірме сөздік
50 әдістер, МОРФОЛОГИЯ
| СЕМ -СЕМ
дер, гипонимдер, паронимдер, сө зд е р ұясы , л е кс и ка л ы қ- семантикалық топ, epic) пара- дигматикаға жатады. Өрістердің (поле) екі негізгі түрі бар: 1) бір затқа қатысты топтастырылған затТық не денотаттық өрістер, мыс.: түсті белгілеу, өсімдіктер мен ж а нуа р л а р д ы ң атауы, өлшем, уақытт.б. белгілеу; 2) бір үғы м ға қатысты үғы м д ы қ не сигнификативтік өрістер, мыс.: р ухты қ ж ағд айд ы (қуа н ы ш , қайғы, борыш сезіаддерін), ойлау, қабылдау процестерін, қажеттілік пен мүмкіндікті белгілеу. Заттық өрістер д е сөзд ер « ке ң істік» принциптеріне сай (жалпы мен б ө л ік, қы зм е т ж ә н е оны ң аргументтері, жасаушы агенс, қүрал, нәтиже) топтастырылады. Ұғы м д ы қ ө р іс те р д е гі сездер «уақыт» принципіне және уғым- дардың қатынасына байланысты (бағыну, гипонимия, антонимия т.б.) топтастырылады. Сөздердің өзара байланысына, орнала- суына байланы сты (үй л е су, аранжировка) оларды синтагма- ти ка ға ж атқы зады . Осындай қатынастардың негізіңде дистри буция жатады. Лексиканың негізгі семалары грамматикадағы категориялық гр а м м а ти ка л ы қ м ағы нам ен (граммемамен). сәйкес болады. Парадигматикада сема оппози- цияның (қарама-қарсылықтың) ең кіші белгісі болса, синтаг- матикада-үйлесімділікгің еН кіші белгісі болады. Табиғи тілдің С.-сы нақтылы байланысты тану мен бейнелеу нәтижелерін түрақтандырады. Мыс., «болу»; «ие болу», «уақыт», «өткен», «қазіргі», «болашақ», «тұлға», «маңыз» т.б. кез келген тілде болатын ұғымдар. Кейбір тіл д е р д е , мыс. хопи тіл інд е (солтүстік американ үнділерінің тілі) «кектем», «қыс», «қазіргі», «болашақ» ұғыгддарын білдіретін за т е сім д е р ж о қ . О ларды ң орнына жүмсалатын үғымдар үстеу түрінде беріледі («жылы болғанда» және т. с. с.)- Ғылым ретіңце С. XIX ғ. екінші ж арты сы нан бастап В. фон Гумбольдт идеяларынан кейін дами бастайды. Х.Штейнталь, А.П отебня, В .В ундт ж асаған лингвистикалық, гносеологиялық түж ы ры м д ам ал ар С .-н ы ң дамуындағы бірінші кезең болып е с е п те л е д і. Бүл ке зе ң д е мәдениетке эволюциялық көз- қарас қалыптасқэн еді, тіл С.-сы халық психологиясымен тығыз байланыста қарастырылды. С.- ның ортақ болуы-бүкіл адамзатқа тән психологиялық заңцылықтар- мен, ал ерекш еліктері-халы қ- тардың «психологиялық ерекше- ліктерімен» түсіндірілді. XX ғ.-да эвол ю ц ия мен ти п о л о ги я теориялары («әл ем нің тіл д ік бейнесі», Германияда Уорфтың |