Салқынбай А., Абақан Е. с
жүктеу/скачать 13,56 Mb. Pdf көрінісі
|
Салқынбай линг. Түсіндірме сөздік
50 әдістер, МОРФОЛОГИЯ
- Бұл бет үшін навигация:
- СӨЗ ТІРКЕСІ
| СӨЗ ТҰЛҒА
- грамматикалық түлғасы бар сез (лексема). С. - екі жақты бірлік. Оның сыртқы жағы - фонемалар тізбегі, ал ішкі жағы - оны ң м ағы насы . Кез келген С.-ның белгілі синтак с и с т қасиеттері болады. Сөздің (лексеманың) барлық сөзтүлға- лары оны ң п а р а д и гм а сы н құрайды: (оқуға-оқудың, оқумен, оқуды т.б.). СӨЗ ТІРКЕСІ - екі не одан көп то л ы қ м ағы налы с ө з д е р д ің тіркесуі арқылы пайда болатын синтаксистік құрылым. Сөэдердің тіркесуі негізінде грамматикалық бағына байланысулар форма- лары болады: меңгеру, қиысу, қабысу және матасу (түркілік изаф ет). Гр а м м а ти ка ж эн е семантика жағы нан басыңқы (басты ) с ө з С .т .-н ің н е гіз ін құрайды. Негіз болатын сөзге байланысты С.т. мынадай түр- лерге бөлінеді: субстантивті (негізгі сөз -з а т есім), адъекти (негізгі сөз - сын есім), етістікті және үстеулі. С.т. атау (номина ция) қүралы ретінде негізгі сөз арқы лы за тты , құб ы л ы сты , процесті, сапаны белгілейді, ап бағы ны ш ты с ө з ол атауды нақтылай түседі: мыс.: «кітапты оқу», «қызыл көйлек». С.т. белгілі грамматикалық үлгілер бойынша жасалады, мыс.: «қызыл көйлек» С.т. - «сын есім және онымен үй л е се тін сө з» ү л гіс ім е н жасалады. Еркін С .-нде оның қүрамындағы толық мағыналы сөздер дербес мағынасын сақтап қалады («кітап оқу»), ал еркін емес С.т.-те лексикалық дер- бестік шектеледі («темір жол», «қоян қолты қ»). Құрылысына 201 байланысты С.т. - қарапаиым, кү р д е л і ж э н е а р а л а с деп бөлінеді. СӨЗДІК - 1) лексика; тілдің диалектінің, әлеуметтік топтың, жазушының т.б. сөздік қоры. 2) Сөздерді (морфемаларды, сөз т ір к е с т е р д і, и д и о м а л а р д ы ) ретімен келтіріп, оларға түсінік б е р е тін а н ы қта м а л ы қ кіта п. Рухани мәдениетте С.-тің рөлі өте зор, өйткені онда қоғам дағы білімнің барлығы өз көрінісін табады. С. әлеуметтік қызмет- терд і атқарады : а қп а р а тты қ, байланыс, нормативтіт.б. С. ерте замандарда пайда болған, оның н е г із гі т ү р і - т ү с ін д ір м е С. М а зм үн ы на б а й л а н ы сты : энциклопедиялы қ ж әне бүкіл сөздерді қамтитын-тезаурустар болады. Арнайы С .-ке ж а та - тындар: этим ологиялы қ, с ө з- ж а са м д ы қ, с ө з т ір к е с т е р і, грамматикалық, орфографиялық, о р ф о эп и я л ы қ, с и н о н и м д е р , антонимдер, омонимдер, паро- нимдер, фразеологиялық т.б. С. болады. С.-тің негізгі қызметі: тіл л е кс и ка с ы н б е й н е л е у ж әне сөздерді түсіндіру. Қазақ тілінің негізгі сөздіктері: М .Қаш қари «Дивани луғат-ит тү р к» (1 0 6 9 ж .); К о д е к с - Куманикус (қыпш ақ тілі сөздігі <ХІІІ ғ.); Терджуман Туркий уа ғараби (1245) (қыпшақ тілінде); Китабу ат-тухфати аз-занийя фи- л-лугати ат-туркия (XIV р.); Скалон сөздігі, 1774ж; Г. Клапрот фран- цузша-қазақша сөздік, 1825 ж.; Е.Букин Орысша-қазақша және қазақша-орысша сөздік, 1883 ж.; Қазақша-орысша сөздік, 1897ж.; Ж .Көшербаев «Краткий русс.- киргиз, дорожник со словарем», 1906 ж .; Т .Б о к и н Қ а з а қ ш а - орысша сөздік, 1913 ж.; X.Мах мудов, Ғ.М ұсабаев Казахско- русский словарь, 1954; Қ азақ тілінің түсіндірме сөздігі, 1-2 т., 1959-1961 ж ж .; Қ а за қ тіл ін ің түсіндірме сөздігі, 1-10 т., 1974- 1986 жж.; Қазақ тілінің диалек- тологиялық сөздігі, 1969, 1996(1, 2 тт.); Қ а за қ тіл ін ің қы сқа ш а этим ол оги ял ы қ с ө зд ігі, 1966; І.Кеңесбаев Қдзақтілінің фразео- л о ги я л ы қ с ө з д іг і, 1977 ж .; Белбаева М. Қазақ тілінің омо- нилддер сөздігі, 1988 ж.; Ибатов А. Қазақ тіліндегі туынды сөздер сөздігі, 1988 ж.; Оңдасынов Н. П арсы ш а-қазақш а түсін д ір м е с ө зд ік, 1974 ж .; Э н ц и кл о п е - диялық сөздік, 1-10 гг.; Сарыбаев Ш. Қазақ тілі білімі, әдебиетінің библиограф иялы қ кө р се ткіш і; Серғалиев М. Қазақтілінің орфо- эпиялық сөздігі, 1996 ж.; т.б. жүктеу/скачать 13,56 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|