Салқынбай А., Абақан Е. с
СӨЙЛЕМ М ҮШ Е Л Е Р ІН ІҢ
жүктеу/скачать 13,56 Mb. Pdf көрінісі
|
Салқынбай линг. Түсіндірме сөздік
| СӨЙЛЕМ М ҮШ Е Л Е Р ІН ІҢ
ОРЫН ТӘРТІБІ. Сөйлем құра- мындағы сөздер тілдің грам- м атикалы қ заңды л ы қтары на байланысты өзара жүйелі түрде белгілі тәртіппен орналасады. Әрбір сөйлем мүшесінің сейлем- де белгілі орны болады. Бас тауыш баяндауыштың алдында түрады. Баяндауыш сөйлемді үнемі аяқтап, соңында түрады. С ейлем де ойды әр ж а қты ке ң е й тіп түр а ты н б а с қа түрлаусыз мүшелердің де өзіндік орны бар: аны қтауы ш - ө зі анықтайтын мүш енің алдында түрады; меңгеріле байланысатын сездер ө зд ерінің м еңгеретін с ө з д е р ін ің алды нда ке л е д і. Пысықтауыш кө б інесе баян- дауы ш ты ң алды нда не м есе пысықтайтын мүшенің алдында орналасады. Хабардың коммуни- кативтік талабына сай, сейлем м үш е л е р ін ің қалы пты орын тәртібі бүзылуы да мүмкін. «Ажар кеше қаладан келді», «Қаладан Ажар кеше келді». Бірінші жай сейлемде субъекгінің іс-әрекеті хабарланса, екінш ісінде - іс- әрекеттің мезгілі ерекшеленеді. Сездердің қалыпты орын тәрті- бінде экспрессия болмайды, инверсия жасау экспрессивті сөй-сөй бояу туғызады. Бұл сөздердің орын тәртібінің стильдік мәні болып саналады. С өздердің орын тәртібінің өзгеруінің грамматикалық мәні бар. СӨЙЛЕУ - б ір м е згіл д е болатын нақтылы сөйлеу. С.-дің дыбыстық және жазба түрлері бар. С.-ге: сөйлеу қызметі және С. нәтижесі де (жадта сақталған және жазы лған шығармалар) ж атады . Ә д етте, С. мен тіл қарама-қарсы қойылады. Тіл- араласу қүралы болса, С. - осы қүрал арқылы араласуды жүзеге асырады. С. арқылы тіл қолданыс табады. С. әрқашанда нақтылы болады, ал тіл -а б стр а кты л ы болып қайталанылуы мүмкін. С. - кеңістік пен уақытта жасалады, оның шегі болмайды. С. - мате- риалды құбылыс, ол есту мүше- лері арқылы қабылданады. С. - субстанциональды, ал тіл - фор мальды қүбылыс. С. - құбыл- малы, қозғалыста болады, ал тіл жүйесі бір қалыпта болады. С. лроцесіне тән қасиеттер: темп, үзақтық, тембр ерекиіеліктері, дауысталуы, артикуляциялы қ анықтығы, акцент т.б. С .-д ің эстетикалы қ (стилистикалы қ) ж әне э ти ка л ы қ (н о р м а ти в ті) бағалануы болады . С .-д ің авторына көп нәрсе байланысты. Автордың ойы, сезімдері, сөз саптауы, сөйлем қүрауы - бәрі де С .-д ің субъективтілігін айқы н- дайды. Сөйлеуші не жазуш ы адам белгілі стильді таңдайды (р е с м и , м е н с ін б е й сө й л е у, қүрм ет көрсету, жағыну, тіке сөйлеу, жанама, қаратпа сөйлеу т.б.). С. түрлері субъективтіліктің әр түрлі дәрежесіне ие болады. С. ойлаумен тығыз байланысты (қар. Тіл ж эне ойлау). Кейбір ғалы мдар ойша сөйлеу және ойлаудың тілі туралы зерттеулер ж үргізді (С.Кацнельсон). С. әр түрлі әлеуметтік қызмет атқа- рады (қар. Тілдің қызметі). С.-ді жасайтын тіл, сонымен қатар тілдің өзі С.-де жасалады. «Тіл - сөйлеудің қүралыжәне нәтижесі» (С о с с ю р ). С .-д ің к ө м е гім е н адамдар байланыс ж асайды . Л и н гв и с т и к а л ы қ ф илософ ия түжырымдамасында С. адам - д ард ы ң саналы ж әне б ел гіл і мақсаттағы қызмет түрі делінеді. Л и н гв и с т и к а л ы қ ф илософ ия ш еңберінде сөйлеу актілерінің теориясы жасалған (Дж.Остин, Дж. Р.Серл т.б.). Тіл мен С. м ә с е л е с ін д е гі т е о р и я л ы қ е ң б е к т е р Ф . д е С оссю р есімімен байланысты (қар. Ж енева м ектебі). ф. де Соссюр тіл лингвистикасы мен С. лингвистикасы н бөлек қа р а с- тырған. Ф. де Соссюрдың бүл түжырымдамасы кезінде қатты сыналған, өйткен» тіл мен С.-ді алшақтату лингвистика тілінің сөй-сөй тым абстракциялануына алып келген. Кеңестіктіл білімінде 20- 30 жж. тіл - көп қызметті қүбылыс ретінде таныл-ған. Л.В.ІДерба, Е.Д.Поливанов, С.И^Бернштейн тіл ж үйесіне - С. қы зм етінің ереж ел ері ж иы нты ғы деген анықтама берген. А. Гарднер «тіл» атауын сөздердегі дәстүрлі және т а б и ғи қүб ы л ы ста р ға , ал нақтылы жағдайға, сөйлеушінің «мағынасы» мен «ниетіне» байланысты қүбылыстарға «С». атауын қолдануды үсы нған. Осыған үқсас ойды И.Бодуэн де Куртенэ де айтады , ол тіл бірл іктерін е кіге бөлген: тіл бірліктері және қызметтік-сөйлеу бірліктері. жүктеу/скачать 13,56 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|