Салқынбай А., Абақан Е. с
жүктеу/скачать 13,56 Mb. Pdf көрінісі
|
Салқынбай линг. Түсіндірме сөздік
| тәж-тәс
тәжік илі - иран тілдерінің оңтүстік-батыс тобына жататын тіл. Солтүстік (Бухара, Самар канд, Фергана (Уратобе, Пенд- ж ент), орталы қ (З еравш ан), оңтүстік (қаратегін, куляб, рох, бадахш ан), о ң т ү с т ік -ш ы ғы с (д а р в а з) д и а л е ктіл е р і бар. Фонетикалық жүйесі 6 дауысты және 24 дауыссыз дыбыстан турады. Род, септік категория - лары ж о қ. Е сім дер изаф ет арқылы байланы с ж асайды . • Е тіс тікт е р д ің а н а л и ти ка л ы қ түрлері көп кездеседі. Әдеби Т.т. IX-XV ғғ. классикалық парсы- т ә ж ік тіл ін д е б о л ған. Араб жазуымен жазылған ең көне жаз ба ескерткіштер IX ғ. жатады. ТӘСІЛ. Тіл білімінде Т. - 1) Жалпы Т.-дер - жалпы әдістеме теориясымен және белгілі бір лингвистикалық іліммен байла нысты болатын тіл зерттеудегі теориялық тәсілдер мен зерттеу әдістемелері; 2) Ж еке Т.-дер тілдің кайсыбір қырын зерттеуге арналған те хн и ка л ы қ құрал, инструмент ретіндегі жеке тәсіл, әдіс, операция. Жалпы түрде Т. әрқашанда белгілі бір іліммен ты ғы з байланы сты болады. Тарихи-салыстырмалы Т. еуропа- лық тіл білімінде алғашқы Т. ретінде XIX ғ. пайда болды (Р.К.Раск, Ф .Б о п п , Я.Гримм, А.Востоков), ал Шығыста түркі тіл білімінде XI ғ. М.Қашқари тарихи - салыстырмалы Т.-ді сегіз ғасыр бүры н . қол д анд ы . Т а р и х и - салыстырмалы Т.-дің белгілі тео- риясы бартарихи-салыстырмалы тіл білім і. Бул Т .-д ің н е гіз гі қағидалары: 1. әр тілдің өзіндік е р е кш е л ікте р і б а сқа тілм ен салыстыру арқылы айқыңдалады, * яғни тілдердің туыстығын не бөтендігін білуге болады; 2. салыстыру негізінд е тілдерді тілдік ұяларға, топтарға жатқы- зуға болады; 3. туыс тілдердің ерекшеленуін тек үзілмес тарихи дамудың жемісі деп қарастыру; 4. ең әуелі тарихи ө зге р іске ды бы стар т ү с е д і, ол ард ы ң өзгеруі фонетикалық заңдарға бағынады. Сөз түбірлері мен флексиялары мыңдаған жылдар өтсе де өзгермейді, сондықтан олар арқылы сөздердің архетипін (ежелгі түрін) табуға болады. Салыстырмалы-тарихи Т. фоне тика мен морфологиядан басқа, синтаксис пен семантиканы да қамтиды (Ф.Фортунатов, А.Мейе, К.Бругман, Е.Курилович ж эне т .б .). Б ір а қ сал ы сты рм ал ы - тарихи Т. бөтен тілдердің үқсас- тығын түсіндіре алмайды, яғни тіл д е р д ің се м а н ти ка сы мен синтаксисіндегі типологиялық уқсастықты түсіндіруге шамасы жетпейді. Қурылымдық (струк- туралық) Т. )0( ғ. 20-жж. Ф. де Соссюр мен И.Бодуэн де Куртене еңбектерімен байланысты. Бул 9 Т .-д ің н е п з п ж а ғд а й л а р ы мынадай: 1. тілдегі жеке факт (морфема, дыбыс, сейлем т.б.) емес, жүйе ретінде алынған тіл - нақтылы болмыс деп саналады; тілдің әр элементі басқалармен бірге болғанда ғана өмір сүре алады; 2. Ж үйенің қаңқасы н, құрылымын уақыттан тыс тура- тын қатынастар жасайды, қаты- настар элементтерден жоғары тұрады; қүрылым-жүйе тарихы- нан басым болады; негізгі болып е се п те л ін е тін эл ем енттер д ің текстен тыс жатқан қатынастары (қ а р . П а р а д и гм а ти ка ) ж әне те ксте гі элементтердің өзара орналасуы мен дистрибуциясы (қа р . Д и с тр и б у ти в ті талдау, Синтагматика); 3. жүйені уақыт- тан тыс-«алгебралық» зерттеуге м үм кін болады; тіл білім інде математика тәсілдерін қолдануға болады ; 4. ф ольклор, әд е т- ғұрып, ритуал, туыстық қатынас- тар және т.б. тілге ұқсас жасал- ға н , осыларды зерттеу, тілді зерттеу, лингвистика - барлыгы да жалпы ғылымда - семиотикада қарастырылады. Қүрылымдық Т.-дің үш ағымы болғаны белгілі: шығыс-еуролалық структурализм (Прага лингвистер мектебі), дат с тр у кту р а л и зм ! (К о п е н га ге н л и н гв и с т е р ұйы м ы ) ж э н е американ структурализмі (қар. Д е с к р и п т и в т і л и н гв и с т и к а ). Құрылымдық Т.-дің осал жері - оның тым абстрактылы болуы, тіл д і қ о ға м д ы қ -т а р и х и ж ү й е р е тін д е зе р тте у д е , әр тү р л і коннотацияны, сөйлем семан- тикасын, синтаксисті сөйлеуде жэне тексте қолданбауы. Осы мәселені шешуде жаңа, ко н с труктива Т.-дің мәні зор. Конструктивті Т.-дер (конс труктивизм) XX ғ. 60-жж. пайда болды. Оның негізгі жағдайлары: 1) теориялық объектілерді жасау- ға болады, мы с., туындауш ы грам м атика-нақты лы сөйл ем - д е р д ің ф орм ал ьд ы т ү р ін - модельді (үлгілерін) жасайды; 2) Әуелгі объекті ретінде сөйлем алы нады , с о н д ы қт а н к о н с тр укти ва Т. негізінен сөйлем си нта ксисін ж әне сөйлем м ен байланыста болатын семантика мен сөздік (тезаурус, идеогра фия) қүбылыстарын зерттеумен айналысады; 3) тіл — динам и- калық жүйе ретінде қарастыры- лады. КонструктивтіТ.-дің негізгі идеялары математиканың конс- т р у к т и в т і б а ғы ты н а н б а ста у алады. Бүл Т .-дің негізгілері - генеративті (туындаушы) грам матика (қар. Генеративті л и н г вистика) Н.Хомский теориясымен байланысты. Қазіргі тіл білімінде әр түрліТ. бар, олар: коміонентті талдау, тр а н с ф о р м а ц и я л ы қ, сандық, статистикалық, глотто х р о н о л о ги я , са л ы сты р м а л ы , к о н т р а с т и в т і л и н гв и с т и к а , ТӘУ-ТЕМ типология, ареалды лингвистика, психолингвистика, әлеуметтік лингвистика, текст талдау т.б. Сонымен, Т.-дің дамуындағы қазіргі бағыт - жалпы ғылыми, жалпы жэне жеке лингвистика- лык Т-дерді бірге қолдану болып табылады. жүктеу/скачать 13,56 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|