Салқынбай А., Абақан Е. с

ДИ А-ДИА
ерекшеліктері  дыбысталуында, 
грам м атикасы нда,  сөзжасам 
мен  лексикасында  өз  көрінісін 
табады  мыс.,  түркі  не  славян 
тіл д ерінд егі  Д .-д е   сөйлейтін 
адамдар бірін-бірі түсіна алады, 
ал  ке й б ір   тіл д е р д е   (н е м іс, 
қытай,  хинди)  Д .-де  сөйлейтін- 
дер  бірін-бірі  түсінісе  алмауы 
ғажап  емес.
Диалектология тарихында Д. 
әр  түр л і  д и а л е кто л о ги я л ы қ 
м ектептерде  әр  кезеңд е  әр 
т ү р л і  қа р а сты р ы л д ы .  XX  ғ. 
басында роман диалектология- 
сында  (Г.Ш ухгардт,  П.Мейер, 
Г .П а р и с )  Д .  болуы н  ж о қ қ а  
шығарған.  Олардың  пікірінше, 
жеке  диалектілік  құбылыстар 
мен  картада  олардың  шекара- 
лары  (изоглосстар)  ғана  бар. 
О ларды  б ө л іп ,  ж е ке   б ір л ік 
ретінде қарастыруға болмайды. 
Ал неміс және швейцар диалек- 
тологтары   ( Ф .Вреде,  К.Хааг, 
Т.Фрингс,  Л.Гоша) Д.  өзегі  мен 
п е р и ф е р и я сы  
бар 
е ке н ін
дәлелдеп  берді.
Қазіргі диалектология лингвис- 
тикалық геофафия жетістікгеріне 
сүйене отырып, Д. тілдің бір түрі 
ретінде  танып,  оны  сипаттау 
және  басқа  Д.-мен  салыстыру 
п р и н ц и п те р ін   ж асады .  Д .-н і 
б ө л іп 
қа р а с т ы р у д а  
т іл д ік  
ландшафты  ғана  емес,  соны- 
мен  қатар  материалды-рухани 
м ә д е н и е тті,  та р и х и -м ә д е н и
д ә стүр л е р д і,  этн и ка л ы қ  ой- 
сананы   т .б .  е с к е р у   қа ж е т 
(Р.Аванесов)  болады.
Тілді Д .-ге   бөліп  қарастыру- 
ды ң  к ү р д е л іл ігін   а р е а л д ы қ 
атаулардан да байқауға болады. 
Олардыңеңжиі  кездесетіндері: 
говорлар  тобы  — элементарлы, 
ең  кіші  ареалдық  бірлік;  наре­
чие  -   тілдегі  ең  ірі  диалектілік 
бірлік;  диалектілер  жиынтығы; 
диалектілік  зона  -   диалектілік 
қүбылыстар  тараған  террито­
рия.  Ғылыми  әдебиетте  «Д». 
термині  осы  аталған  ареалдық 
б ір л ік т е р д ің  
ж ә н е  
го в о р  
терм инінің  синоним і  ретінде 
пайдаланады.
Жақын туыстығы бар тілдер- 
дің  шекарасындағы  Д.  біреуіне 
жатқызу  оңайға  түспейді.  Бұл 
жерде шешуші этникалық факгор- 
дың (біртұтас ой-сананың және 
тіл  иелерінің  өзд ерін  атауы) 
маңызы  зор.  Бір  Д.  негізінде 
әдеби тілдің қалыптасуы ұлттың 
қалыптасуымен бірге басталады. 
Ол  ү ш ін   Д .  -   басты   са я си , 
эконом икал ы қ,  мәдени,  д іни 
орталықтың Д .-с і  болуы  қажет. 
Мыс.,  орыс әдеби тілі -  мәскеу- 
л ік   Д.  н е гіз ін д е ,  ф ранцуз  -  
париждық, ағылшын -  лоңцондық, 
испан  -   м а д р и д т ы қ ,  чех  -  
прагалық, қытай-пекіндік, жапон
-   токиолық,  өзб е к  -   ташкент, 
ферганалық,  әзірбайжан -  бақы- 
шемахалық  диалектілер  негізін- 
де  қалыптасты.  Ал,  басқа  Д.

ДИА-ДИА
б ір т е -б ір т е   өз  д е р б е с т ігін  
жояды.  Егерде  м е м л е ке ттің  
орталығы  ауысып  кеткен  жағ- 
дайда,  онда диалектілік база да 
ауысып кетеді.  Мыс., нидерланд, 
словак,  т ү р ік   әдеби  тілдері. 
Сонымен қатар, әдеби тілдің екі 
түр і  де  болуы  мүмкін  (мыс., 
албан,  армян,  украин тілдері).
Әлеуметгік Д. -  белгілі әлеумет- 
тіктоптардыңтілі.  Мыс., лексика- 
лык  ерекшеліктері  бар  кәсіби 
тілдер (аңшылар,  балықшылар, 
етікшілер т.с.с.), топтық немесе 
корпоративті жаргон  мен  сленг
як
(оқушылар,  студенттер,  спорт- 
смендер, солдаттарт.с.с.), кұпия 
тіл,  арго  (азғындаған  элемент- 
тердің, саудагерлердің тілі т.б.). 
Тілдегі  әлеуметтік  ерекшелену 
мәселелерін әлеуметтік лингвис­
тика зерттейді.
ДИАЛЕКТИЗМДЕР 
-   әдеби 
тілге  енбейтін,  территориялық 
диалектілерге тән тіл ерекшелік- 
тері.  Д .-д е р   тіл  нормасынан 
ауытку  деп  есептеледі.  Д .-д ің  
түрлері: фонетикалық, граммати- 
калық, сөзжасаі\/щық, лексикалық 
(этнографизмдер  -   тұрмыстық 
заттардың атаулары; лексикалық 
синонимдер, семантикалық Д.). 
Д.-дер көркем әдебиетте стилдік 
құрал   ретінд е  пайдаланады 
және  әдеби  тіл  нормаларын 
сақтамай сөйлейтін адамдардың 
ауызекі тілінде  кездеседі.
ДИАЛЕКТОЛОГИЯ 
(«диалект» 
жэне  «логос» -  сөз,  ілім) -  диа- 
лектілерді, тілдіңтерриториялық 
түрлерін зерттейтін тіл  білімінің 
саласы .  С и па тта м а л ы қ  Д .  -  
қазіргі  тілдегі  жергілікті  ерек- 
шеліктерді,  ал  тарихи  диалек­
т о л о ги я   т іл  
т а р и х ы н д а ғы  
диалектілердің дамуын зерттейді. 
Д.  тіл  тарихымен  тығыз  байла- 
нысы  бар,  ө й т ке н і  д и а л е к - 
тілерде  әдеби  тілде  сақталма- 
ған тілдік тарихи құбылыстарды 
кездестіруге  болады.

жүктеу/скачать 13,56 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: