Салқынбай А., Абақан Е. с
жүктеу/скачать 13,56 Mb. Pdf көрінісі
|
Салқынбай линг. Түсіндірме сөздік
| Д Е С -Д Е С
үшін дескриптивті тілді ұсынды. Т іл д е гі қүб ы л ы ста р д ы адам п с и х и ка с ы м е н , о й л а уы м е н байланыстырып қарастыруды Блумфельд «ментализм» (лат. m entalis - ой) д еп атап, ол лингвистиканың нақты ғылымға айналуына кедергі жасайды деп есептеді. Д.л. тіл құбылыстарын түсін- діретін лингвистикалық теория ж асауға ұмты лмаса да, тілді синхронды сипаттау әдістерін үсынады. Тіл сипаты оныңжүйе- сін а н ы қта у д а н б а ста л а д ы . О сы ған орай д и стр и б ути в ті талдау мәселелері, тіл құрылысы м ә с е л е л е р і ж ә н е о л а р д ы ң негізгі бірліктерінің - фонема- ның, морфеманың және құры- лымның (немесе сөйлем) мәсе- лелері толық қамтылады. Бұдан басқа аралық морфонематика- лы қ д е ң ге й мен оны ң б ірл ігі морф онема ж ө н ін д е мәселе көтеріледі. Сөз - тілдің негізгі б ір л іг і б о л с а д а, е р е кш е қарастырылмайды, ол - өзара тығыз байланысқан морфемалар тізбегі делініп түсіндіріледі. Ал сөйлем нен ірі тіл б ір л ікте р і талдауға түспейді, өйткені олар т іл құ р ы л ы м ы н а н т ы с д е п есептеледі. Д .л .-н ы ң тал д ау т ә с іл ін е изо м орф изм құб ы л ы сы тән. Фонологиялық және морфология- л ы к д е ң ге й д е оған мынадай ДЕС-ДЕС ке зе ң д е р мен операциялар жатады: 1) мәтінді сегменттерге (ф онға, морф қа) бөлшектеу, о л а р д ы ң д и с т р и б у ц и я с ы н айқындау жэне соның негізінде фонемаларға не морфемаларға жіктеу (аллофон, алломорф); 2) тіл құрылысындағы бірліктер д и с т р и б у ц и я с ы н а н ы қта п , оларды дистрибутива топтарға (к л а с т а р ға ) то п та с ты р у ; 3) құрылыстың белгілі деңгейінде тілдің моделін жасау. Д .л .-д а тіл сипаты тіл құрылымының әр түрлі деңгейі- нің арақатынасын айқындайтын ж алпы м о д е л ін ж а са ум е н аяқталады. Жалпы модельдің ж асалуы м ен, д е скр и п ти в и с- тердің лікірінше, микролингвис- тиканың шешетін мәселелері де сарқылады. Микролингвистика немесе нағыз лингвистика тіл білімінің (макролингвистиканың) өзегі, ал фонетикалық зерттеу- лер бастапқы л ингвистикаға жатады, сонымен қатар мағына- ларды зерттеу металинсвис- тикаға жатады. Д .л .-д а құ б ы л ы с та р д ы ң дәрежесін анықтауда диагнос- т и ка л ы қ қы зм е т атқа раты н дистрибуция түрлері туралы ілім жасалады. Ондағы ең маңыз- д ы сы : к о н т р а с т и в т і ж ә н е контрастивті емес дистрибуция- л а р д ы ң қа р а м а -қа р с ы л ы ғы айтылған. Контрастивті дистри буция (мүнда элементтер алма- су кезінде мағына өзгереді) кез келген деңгейдегі дербес бір- ліктерді сипаттайды. Контрас- тивті емес дистрибуция (еркін өзгеру және қосымша реттелу) жалқы бірліктің варианттарына тән. Еркін өзгеру кезінде эле- менттердің ортасы өзгермейді және бірін-бірі алмастырғанда мағынаны білдірмейді. Өйткені олардың ерекшеліктері стилис- тикалық немесе өзіндік фактор- ларға байланысты болады. Ал қосымша реттеуде элементтер- дің ортасы да өзгеріп отырады. Д е скр и п ти в и сте р теориялы қ д еңгейд е, тіл тұлғалары ны ң дистрибуциясы арқылы, тілдің толық сипатын жасауға болаты- нын мойындайды. Осыған бай ланысты Д.л. кейде дистрибу- т и в т і л и н гв и с т и к а д е п де аталады. Э.Харрис тіл бірлікте- р ін ің мағынасын да д и с тр и - б уц и я н ы ң қ ы з м е т і р е т ін д е қарастырған. Д.л.-да фонологиялық тал- д а уд ы ң т ә с іл д е р і е к ш е л іп жасалды, өйткені бірліктердің фонологиялық деңгейде мағы- намен тікелей байланысы бол- майды. Тіл-тілдерде фонология- лык жүйе жасалды. Суперсег- менттік (просодикалық) құбы- лыстар - тон, е кп ін , тір ке с у сияқтылар зерттелді. Морфема- л а р д ы ң өр т ү р л і т и п т е р і ДЕТ-ДИА (түрлері) анықталып сипаттал- ды, бұл жерде морфема түсінігі к е ң е й т іл іп қа р а сты р ы л а д ы (суперсегментті, қосарланған, болымсыз және т.б.). М орф ология м әсел ел ер і ж ө н інд е е ң б е кте р жазылды (Н айда, Гр и н б е р г, Х аррис, Хоккет, Гарвин, Веглин). Син т а к с и с т ! д е с к р и п т и в и с т е р морфологияның жалғасы деп біледі. Олар морфеманы фоне- малар арқылы танығандықтан, сөз бен қүрылымды да, оларды қү р а й ты н морф емалар мен м орф ем а то п та р ы арқы лы с и п а т т а у ға болады д еп есептейді. Тглге деген қарапайым көз- қарас, мәселелердің шектелуі, тілдіңдистрибутивті аспекгісіне айырықша көңіл бөлу, Д.л. дағ- дарысқа үшыратты. «М ағынасыз л и н гви сти ка- fa», механикалық дистрибуцио- н а л и зм ге ж асал ған сы нны ң нәтижесінде семантикаға негіз- делген трансформациялық және туындаушы грамматика, компо нента таддаутеориясы, синтак- систік семантиканың әр түрлі теориялары т.б. пайда болды. жүктеу/скачать 13,56 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|