Салқынбай А., Абақан Е. с



Pdf көрінісі
бет317/336
Дата14.12.2021
өлшемі13,56 Mb.
#126888
1   ...   313   314   315   316   317   318   319   320   ...   336
Байланысты:
Салқынбай линг. Түсіндірме сөздік

ТҰРАҚГЫ  МАҒЫНА 
-  сездің 
негізгі мағынасынан ербіген жаңа 
мағынаның  бірте-бірте  тұрақты 
мағынаға  айналуы.  Мыс.:  «күн» 
сезінің негізгі мағынасы планета 
атауы  болу.  Осы  мағынадан 
дамып «күн», уақыт мағынасында 
қолданыла келе түрақты мағына 
болып  ке тке н.  Т.м .-лы   сөзді 
контекстен  беліп  алып,  ешбір 
тіркессіз  еркін  қарастырғанда 
да,  арнаулы  негізгі  мағынамен 
қатар,  оның  турақты  мағынасы 
айқындалып  түрады.  Ауыспалы 
контекстік  мағыналарда  мүндай 
айқындық сезілмейді.
ТҰРЛАУЛЫ  МҮШЕ 
-  сөйлем 
құрауға  негіз  болатын,  өзара
предикаттық қатынаста жұмсала- 
тын  сөйлем  мүшелері.  Т.м-дің 
с и н та кс и с тік  қы зм еті  бірдей


ТҰР-ТҮБ
емес. Әдетте, бастауыш сөйлем- 
де айтылатын ойға негіз болады, 
ол  баяндауыш арқылы  айтылған 
қимы лды ң  не  басқа  сапаның 
субъектісі  (иесі)  болады.  Баян­
дауы ш  
б а ста уы ш ты ң  
іс ін , 
қим ы лы н,  к ү й ін   ж ә не  б а сқа  
заттық, сындық сапасын білдіріп, 
б а ста уы ш қа   б а ғы н ад ы .  Бұл 
жағынан  Т.м .-нің  ең  негізгісі  -  
бастауы ш ,  б ір а қ  сө й л е м д е гі 
қызметі  жагынан  бастауыштан 
гөрі баяндауыштың синтаксистік 
қызметі анағүрлым басым  бола- 
тыны  белгілі.  Оны  мыналардан 
байқаймыз:  1.  Баяндауыш  сөй- 
лем   арқы лы   айты лған  ойды 
тиянақтап,  көптеген  сөздерді 
ілестіріп барып,  сейлемді аяқтап 
тұ р а д ы .  Бүл  ж а ғы н а н   ол  -  
сөйлемнің  ең  негізгі  ұйымдас-
тырушы мүшесі.
ТҰРЛАУСЫЗ МҮШЕ 
-жайы л- 
ма  сө й л е м д е р д е   түр л а ул ы  
м үш е л е р д е н  б а сқа ,  оларды 
айқындайтын  түрлаусыз  мүше- 
лер  де  болады,  олар:  толы қ- 
тауыш  анықтауыш, пысықтауыш. 
Б ұларды   н е л ікте н   Т .м .  деп 
атайды?  «Түрлаусыз» деген сөзді 
к е й б ір   се йл е м   м үш е л е р ін е  
та ң у ы м ы з,  ол  м ү ш е л е р д ің  
сө й л е м д і  ти я н а қты   е тп е й тін  
қасиеттеріне негізделген. Расын-
да,  бастауыш  пен  баяндауыш 
сөйлемді  тиянақты  ететін,  оның 
бас арқауы болса, Т.м.-де ондай 
қа си е т  болмайды.  Олар  бас
мүше  маңына топтанып,  пысық- 
тап  түрады.  Мыс.:  Кек  ж үзін ің 
шарбы  бүлты  әлдеқайда  тарап 
ж о қ  болып  жатыр  (Б.М айлин). 
Бүл сөйлемдегі Т.м.  бастауышқа 
ж әне  б а я н д а уы ш қа   қа ты сты  
болып  түр:  «көк ж үзінің  шарбы»
-   анықтауыштар,  «бұлты»  -   зат 
е сім нен  б о л ға н   бастауы ш ты  
а н ы қта й д ы ;  « ә л д е қа й д а »   -  
пысықтауыш,  «тарап  жатыр»  -  
етістіктерден болған баяндауыш. 
Сөйлемнің Т.м. түлғасына қарай 
айырудың  ғылыми  тірегі  әлсіз. 
Д ұ р ы с ы н д а ,  с е й л е м н ің   Т .м . 
мәселелері  сөз  тіркесі  жайы н- 
дағы  іліммен  тығыз  байланыста 
қаралуға тиіс. 
чж
ТҮБІР 
-   сө зд ің   л ексикал ы қ
%  
ф
мағынасыН  са қта уш ы   н е г із г і 
бөлік. Т. морфологиялық дерива­
ция кезінде өзгермейді. Ә р түрлі 
тілдерде  Т .-д ің   ф онологиялы қ 
ерекшеліктері болады, мыс.: түркі 
тілдерінің Т.-лері  өзгермейді,  ал 
славйн тілдерінде Т. өзгеріп оты- 
рады. Түркі тідцеріңде Т. негізінен 
бір  буынды,  кейде  екі  буынды 
болады.  Т.  ерекш елігі  -  толы қ 
мағынапылығы,  тұлғалық  сипа- 
тының  өзгермейтіні,  ары  қарай 
бөлшектеуге келмейтіндігі.


Достарыңызбен бөлісу:
1   ...   313   314   315   316   317   318   319   320   ...   336




©engime.org 2024
әкімшілігінің қараңыз

    Басты бет