Самашев Зейнолла Сұлтанов Қуаныш Тұяқбаев Қанат Шеңгелбаев Бақытжан «МӘдени мұРА» Ұлттық стратегиялық жобасын жүзеге асыру жөніндегі қОҒамдық кеңес 4

396

397

ҒЫЛЫМИ ҚОСЫМШАЛАР

үмітсіз ауруларға да ем қондырып, дәру дарытатын қасиеті бар 

деп саналған. 

Харон ар-Рашид  (763-809)—Аббас әулетінен шыққан бе-

сінші халиф. Харон Рашид тұсында арабтардың ұзақ уақытқа 

созылған Византияға қарсы күресі одан әрі жалғастырылды, 

сонымен бірге халифатта ауыл шаруашылығы, қолөнер, сау-

да және мәдениет едәуір дамыды. Сондықтан болар тарихи 

тұлға—Харон Рашид есімі халық аузында аңыз-әңгіме мен 

ертегі-жырға айналып кетті. Шығыс халықтары ертегілері мен 

аңыздарында ол әділ билеуші, халық қамқоршысы бейнесін де 

суреттеледі.

Хасан әл-Басри—ерте Исламның (642-728) аса ірі пірада-

ры. Мәдинеде туған, 657 жылдан Басрада тұрып, сонда дүние 

салған. Мұсылман баласы пейішке бару үшін өздерінің ал-

дында шахаданың: «Бір Аллаһтан басқа құдырет жоқ» деген 

бөлігін оқу керек дегенді айтады. Аралық көзқарасты ұстан ған 

әл-Хасан әл-Басри үмбетінің бірлігін, мұсылман қауымы ның 

қарулы қақтығысқа бармау жағын көздеді. Оның сақта 

лып 

қалған уағыздарынан мейірбандығымен қоса кейбір ха 

дис-

тар ды тарату мен мұсылман рәсімінің кейбір жайттарын тү-

сіндіруде рационалдық бағыт ұстанды, сондай-ақ факихтарға 

сын көзбен қарады. 

Һарун—Мұса пайғамбардың інісі.

Шақшақұлы Жәнібек (1693-1752)—қазақ тарихында 

Шақ шақ Жәнібек, Жәнібек тархан деген атпен даңқы қалған 

батыр. Тегі Орта жүз құрамындағы Арғын руының Момын 

аталығынан шыкқан. 1710 жылғы жоңғар қалмақтарымен со-

ғыста жаудың нойонын жекпе-жекте өлтіріп, батырлығымен 

көзге түскен. Арнаулы әдебиеттер мен ресми құжат деректері-

не қарағанда ол Кіші жүз ханы Әбілқайырмен дос-жар қарым-

қатынас жасап, оның Ресей қоластына кіру саясатына тікелей 

қолдау көрсеткен. Хан тағына отырған Абылайға бата берген. 

Оның ел ішіндегі беделін, қайраткерлік қабілетін жоғары 

ТҮС ЖОРУ ЖӘНЕ ЫРЫМДАР

398

бағалап, Ресей патшайымы Елизавета Петровна 1743 жылы 

11 шілдеде «тархан» атағын берген. 

Шиш—діни кітаптарда Адам атадан кейін бірінші атала-

тын пайғамбардың есімі. Мұсылман халықтарының шежі-

ресінде де Шиштің аты ауызға бірінші алынады. Алғаш-

қы пайғамбарлардың бірі ретінде Шиштің есімін Таурат пен 

Інжілден де кезіктіруге болады. Фирдауси өзінің атақты «Шаһ-

наме» дастанында Иран патшаларының әулетін де осы Шиш тен 

таратады.

Шопан ата—әйгілі Қожа Ахмет Яссауидің шәкірті. Ол 

ХІІ ғасырдың 2-жартысында өмір сүріп, ел ішінде мұсылман 

дінін уағыздаған әулие адам. Шопан ата тұрғызған жер асты 

мешіт пен қорым ел ұғымында киелі, қасиетті орын саналады.

Шұғайыб—алдымен асхаб әл-айка («тоғай адамдары»), 

кейін аһл Мадйан («Мадйан тұрғындары») деп аталған өз тайпа-

ластарына Алла жіберген пайғамбар. Құранда баяндалғандай, 

ол халықты тек Аллаға ғана сиынуға, өлшеу мен таразыға 

тарту кезінде дәлдікті сақтауға, сауда жасау кезінде адамдар-

ды алдамауға, жер бетінде сапар шеге жүріп, имансыздық ты 

таратпауға үндейді. Шұғайыбқа Мадйан тұрғындарының ша-

ғын бөлігі ғана иланады, көпшілік халық оны нақұрыс, көз  бояу-

шы және өтірікші деп есептеді. Шұғайыбтың шыққан тегі  нің 

нашарлығын бетіне басып, оған тас атып, қуып шығамыз деп 

қорқытады. Оған еріп, Аллаға сенгендердің ежелгі дініне қайта 

оралуын талап етеді. Ал Аллаға сенгендер болса, бұл талапты 

орындаудан бас тартып, Алладан өздерін имансыздардан ара-

шалауды сұрайды. Іле-шала қатаң жаза жетеді—«зар еңіреу», 

«астаң-кестең дүние». Шұғайыбқа сенбегендердің бәрі қаза та-

бады, «олар таңертең өз баспаналарының ішінде өліп жатады».

Шыңғыс хан—моңғол ханы, ХІІІ ғасырдың басында Қа-

зақстан, Орта Азия елдеріне шапқыншылық соғысын бас тайды. 

Жолында кездескен ұлыстармен ру-тайпаларды жау лап алып, 

өз әскерлерінің қатарын толықтыра отырып, оларды кезекті 

жорығына пайдаланады. Ғалымдардың зерт 

теу 

ле 

рі Шыңғыс 

399

ҒЫЛЫМИ ҚОСЫМШАЛАР

398

әскерінің басым көпшілігі осы түркі тектес ру-тайпалардан 

құралғанын көрсетті. Тіпті, ол Орта Азияны жаулап алып, 

енді Солтүстік Африкаға қол сұға бастайды, осы кезеңде Мы-

сыр елін (Египет) басқарып отырған Бейбарыс сұл тан Шыңғыс 

хан жорығының бетін қайтарып, Мысыр еліне аяқ бастыр-

май қояды. Шыңғыс хан жаулап алған жерлерін төрт ұлына 

(Жошы, Төле, Шағатай, Үгедей) бөліп беріп, олар өздері жау-

лап алған елдерде хандық құрады.

Ыдырыс—Құран Кәрімде аты аталған пайғамбарлардың 

бірі. Ол туралы «Мәриям» сүресінде (56-аят) және «Әнбие» 

сүресінде (85-аят) екі мәрте сөз болған. XІV ғасырда дүниеге 

келген Бурханаддин Рағбузидің «Қиссасул әнбиесінде» Ыды-

рыс пайғамбар жайында қызықты хикаялар берілген. Сондай-

ақ пайғамбарлар өмірі туралы көптеген діни кітаптарда ол тура-

лы мәліметтер айтылады.

Ысқақ—пайғамбар, Ибраһимнің баласы. Құранда Ибра-

һимға Аллаһтың рақымы түсіп, қартайған шағында оның дінге 

берік, кіршіксіз өмірі үшін ұл сыйлағандығы айтылады. Ұлы-

ның дүниеге келетінін қарапайым жолаушылар болып келіп, 

оның қонақжай дастарқанынан дәм татқан періштелер хабар-

лайды. Аллаһтың Ибраһимға «зейінді ұл» сыйлағаны, ал бұдан 

соң ол түсінде Аллаһтың ұлын кұрбандыққа шалуын талап етіп, 

аян бергендігі айтылады. Ибраһим мұны орындауға дайын бо-

латын. Бірақ Аллаһ Тағала пендесінің адалдығына көзі жеткен 

соң райынан қайтады. Аллаһ өз үмбетін осылай сынаған еді.

Ысмайыл—пайғамбар, Ибраһимнің баласы, Інжілдегі 

Ис маил. Ол Алланың әмірімен, әкесі Ибраһим екеуі тасқын 

қиратқан Қағбаны қалпына келтіреді. Аңыздар да Ысмайыл-

ды Ибраһимнің күңі Ажардан туған үлкен ұлы екендігі жайлы 

егжей-тегжейлі сипатталады. Әйелі Сараның қызғаншақтығы 

мен қастандығынан сескенген Ибраһим Ажар мен Ысмайыл-

ды Арабияға әкетуге мәжбүр болады және оларды сусыз далаға 

тастап кетеді. Бала қатты шөліркеген соң шешесі ас-Сафа мен 

әл-Маруа биігінің төбесіне шығып, алыс тан құдықты, көгалды 

жерді көреді. Оларға Жәбірейіл көмекке келеді. Соның әмірімен 

ТҮС ЖОРУ ЖӘНЕ ЫРЫМДАР

Ысмайылдың өкшесі тиген жер 

ден қа 

сиетті Зәмзәм бұлағы 

атқылайды.

Ясугей—Әлемге әйгілі жиһангер, қолбасшы Шыңғыс хан-

ның әкесі.

Яхия—Құран Кәрімде аты аталған пайғамбарлардың бірі, 

Зәкария пайғамбардың Алла Тағаладан жалбарынып сұрап 

алған жалғыз перзенті.

400

400

Ағыр /т/—ауыр 

Андан соңыра /т/—одан кейін

Аның үшін /т/—сондықтан

Әзіз, ғазиз /а/—құдіретті, қымбатты, даңқты, ұлы

Әлам, әлім /а/—қайғы, қасірет, шер 

Әуара /а/—әуре; әуре болу; есуас 

Балиғ /а/—бәлиғатқа толу, ер жету

Бәланд /п/—жоғары, биік

Бәлә /п/—ия

Бедғаттық /п/—жаңалық

Бейһұш /п/—көңілсіз; ессіз болу, естен тану

Бірлән /т/—мен,—бен,—пен,—менен,—бенен (шылау)

Ғабри /п/—еврей, иудей

Ғажиз /а/—әлсіз, күйсіз, нашар; соқыр

Ғайш, ғишрат /а/—дүниенің қызығы, сауық-сайран

Ғайып ерен қырық шілтен—(шілтен /п/—қырық дене)—

мұсылмандарды жебеп, қолдап жүретін көзге көрінбейтін кие-

лі бейне. Кейбір аңыздар бойынша, ғайыптан пайда болатын 

шілтендер құс бейнесінде көрінуі де мүмкін. Олар әдетте алыс 

сапарда жүрген, арып-ашып жолынан адасқан жолаушыларға 

жәрдемдеседі.

Ғаламат—ғажайып, таңғажайып; керемет; пәле

Ғанимат /а/—олжа, табыс, түсім, өнім, пайда

Ғапу, ғафу /а/—кешірім

СӨЗДІК

26-0185

402

ТҮС ЖОРУ ЖӘНЕ ЫРЫМДАР

Ғаріп /а/—бейшара, мүсәпір, міскін

Ғаршы күрсі /а/—жеті қат көк

Ғарық /а/—бату

Ғасар /а /—қиындық

Ғауам  /п/—қарапайым халық; қарапайым сөйлеу, сөйлеу 

тілі; қарапайым, оқымаған, білімсіз, надан

Ғауға /п/—айқай, шу 

Ғафал /а/—аңсыздық, елемеушілік, зейінсіздік, көңіл

Ғафыл /а /—қапа болу, білмеу, байқамау, аңқаулық, қу

Ғизат /а/—ізет, құрмет

Ғинаят /а/—ізгілік, мейірімді

Ғүшір /к.с/—бұрын билеушілерге мен дінбасыларына егін-

шілердің өнімінен төлейтін салығы

Ғұзыр /а/—кешірім сұрау, ақталу; өтініш

Ғұсыл /а/—жуу, жуыну, суға түсу

Дад /п/—көмек сұраған айқай, ыңырсу, зар; әділеттік, дұ-

рыстық 

Дажжал /а/—жалмауыз, бір нәрсенің түбіне жететін жой-

қын қара күш

Дауам /п/—әрдайым

Дәрд /п/—дерт, ауру

Дәрул бақи /а/—бақи дүние, о дүние

Дәрул пәни /а/—пәни жалған, осы дүние

Дирһам—араб елдерінің орта ғасырдағы күміс ақшасы

Дост /п/—дос, жолдас

Елат /а/—халық, тайпа 

Жаллад /а/—жендет, жазалаушы; баскесер

Жамиғ /а/—біріктіру; бірлестіру; жинау; бірлестік, одақ; 

жиын, топ; көп бәрі

Жауһар—гауһар

Жүдә /а/—аса, өте, қатты риза болу; бөлек, жеке, дара

Жұмадел ахр /а/—ай күнтізбесі бойынша 6-ай

Жұмадел әууәл /а/—ай күнтізбесі бойынша 5-ай

Жұмла /а/—бәрі, баршасы, барлық, күллі

Жұмлатән /а/—барлығы, түгелі

Жұфұт /п/—жұп, зайып, қосақ, жұбай

402

403

ҒЫЛЫМИ ҚОСЫМШАЛАР

Зарып /п/—қайғы, дерт

Зауал—аптапты түс мезгіл, күн батар кез

Заһыр /а/—ашық, айқын, анық; көмек; түсінік

Зәкәр /а/—ер адамның жыныс мүшесі

Зәһар /а/—у

Зәхмат /а/—қиындық, іс-қимыл

Зеннаттық /а/—әшекей, ою

Зияда /а/—көп, артық

Зүлқағда айы /а/—ай күнтізбесі бойынша 11-ай

Зүлхүжжә /а/—ай күнтізбесі бойынша 12-ай

Зымыстан /п/—1. қыс; 2. адам төзгісіз, қатты

Ижтиһад /а/—ынта, талап

Иқрар /а/—жорамал, долбар; орнату; белгілеу; дәлелдеу, 

анықтау; тану; сана; түсінік; мойындау, мойынсұну

Ила /т/—айла, амал, әдіс

Инану /т/—илану

Инна лиллаһи уа инна иләйһи ражиғун /а/—шын мәнінде 

біз Аллаға тәнбіз әрі Оған қайтушымыз («Бақара» сүресі, 156-

аят).

Истиғфар /а/—кешірім сұрау

Кәмалат /а/—кемелдік

Кифарат /а/—күнәдан арылу

Қасд, қасад /п/—дұшпандық, зиянкестік, жаулық, қастық

Құран хатым /а/—қасиетті Құранды түгел оқу

Лаухул-махфуз (лаух /а/—тақта; махфуз /а/—сақталған, 

жадында ұсталған)—сақтаулы тақта. Әр адамның тағдыры 

күні бұрын жазылып қояды. Сол жазу тақтасы лаухул махфуз, 

лаухул қалам деп аталады.

Ләңке—тыстық матаның бір түрі, сорты

Мағишат /а/—өмір; мазмұнды тіршілік

Мағшұқ /а/—ғашық, сүйікті

Мада /п/—жолбарыстың ұрғашысы

404

ТҮС ЖОРУ ЖӘНЕ ЫРЫМДАР

Машайық /а/—(шайх, шайық сөзінің көпше түрі) ақса-

қал 

дар, қариялар; ғалымдар; тайпаның, рудың ақсақалы; 

Арабиядағы тайпа басшысының лауазымы.

Мәжрух /а/—жаралы, жараланған

Мәжуси /а/—отқа табынушы

Мәкәр /а/—қулық, зымияндық

Мәкір /а/—айлакер, қу; жауыздық, зұлымдық, қастық, 

арам ой; алдау; өтірік, жалған; айла, қулық 

Мәкруһ /а/—зиянды, арам зат

Мәсжид /а/—мешіт

Мәулет—белгілі бір істі, тапсырманы орындауға берілген 

уақыт, мерзім; мүмкіндік

Михраб /а/—мешіттің айшықты бөлігі, намаз оқығанда бас 

қоятын беті

Мүжтаһид /а/—ынталы, талапты

Мүхәррам /а/—ай күнтізбесі бойынша бірінші ай

Мұғжиза /а/—таңғажайып оқиға; керемет

Мұнафиқ /а/—сырттай мұсылман, ішінен ислам дініне 

қарсы екі жүзді адам

Нағра, нағыра /п/—барабан тәрізді музыка аспабы; дауыс, 

айғай

Нағузу биллаһи /а/—Алла қорғай көр!

Назым  /а/—өлең, поэзия; нәзік сезімді, наз түрінде, шы-

ғыстық дәстүрде жазылған өлең түрі

Насарани /а/—христиан дінін ұстаған адам

Нафақа /а/—табыс; көрек; ризық; пайдаланылатын нәрсе

Нәби /а/—пайғамбар

Нәпіл намаз—міндеттен тыс, қосымша, сауабы өте мол на-

маз

Нәсрат /а/—жеңіс, жеңу

Нәфіл /а/—қосымша, міндетті емес, бірақ сауабы мол на-

маз, ораза т.б. құлшылықтар

Ниғмат /а/—бақыт, бақытты өмір; шапағат; сый; рақым; 

жарылқаушылық; жақсылық; шарапат; қайыр; байлық; бере-

ке; игілік; ырзық; тамақ, ас, ауқат

Никах /а/—неке

404

405

ҒЫЛЫМИ ҚОСЫМШАЛАР

Опадар—құт, ізгілік; сүйеніш, тірек

Паруаз /п/—әуез 

Пәруардәр, пәруардигар /п/—жаратушы, жасаған, құді-

ретті құдай

Пұрсат /а/—мүмкіндік, мұрсат

Рауғ /а/—қорқыныш

Режеп айы /а/—ай күнтізбесі бойынша 7-ай

Рәбиғүл әууәл /а/—ай күнтізбесі бойынша үшінші ай

Рәбиғүл әхр /а/—ай күнтізбесі бойынша төртінші ай

Рисалат /а/—жолдама, хат; пайғамбарлық; елшілік; мін-

дет; зерттеу, хабарлама

Рифғат /а/—жоғарылау, көтерілу

Рихлат /а/—сапар шегу, саяхат

Сағ /т/—сау, аман-есен 

Сақи /а/—жомарт, ақ көңіл, ақ пейіл; қайырымды; шарап 

құюшы

Салах /а/—жақсылық, рақымшылық 

Сарық—жүдеу, күй қашқан

Сафар /а/—сапар, жол жүру

Сафар айы /а/—ай күнтізбесі бойынша екінші ай

Сахаба, асхаб /а/—серіктер, жолдастар. Мұхаммед пай-

ғамбармен бірге ислам дінін қабылдап, мұсылман мемлекетін 

құруға атсалысқандар. Мұхаммедтің істері мен сөздері туралы 

хадистер асхабтардың айтулары бойынша жазылып алынған

Сәжде /а/—тәжім, бас ию; иілу

Сәлахият /а/—жақсылық, рақымшылық

Сәна /а/—қайғы

Сәргардан /п/—сергелдең

Сідр ағашы—лотос ағашы

Сұбхан /а/—жасаған, күшті, құдіретті; Алла тағаланың 99 

есімінің бірі

Тағаллұқ /а/—байланысты

Тағбир /а/—болжам, жорамал, тұспал

Тауфиқ /а/—мойынсұну; жәрдем, келісім, көмек; табыс, 

бақыт

406

ТҮС ЖОРУ ЖӘНЕ ЫРЫМДАР

Тахыт /а/—тақ

Тәсбиғ /а/—Алланы мадақтау, дәріптеу; 33 моншақ тас-

тан тұратын тізбек. 

Тәсбі тарту—моншақ тастарды тере 

отырып 34 рет «Аллаһу акбар», 33 рет «сұбхан Алла», 33 рет 

«әлхамдулилла» деп Алла тағаланы мадақтап сиыну.

Тәфсир /а/—түсіндірме: құранға түсінік беріп, оның мағы-

наларын ашу мақсатында жазылған кітаптар

Төгеректеп—төңіректеп

Тұһмат /а/—күдік; күмән; сезік; шүбә; айып 

Уаллаһи ағлам /а/—Алла жақсы біледі

Уахшат /п/—қорқыныш

Уәжіп /а/—міндет, борыш, бұлжытпай орындалатын заң, 

қағида, міндетті шарт; шарт, парыз

Ұхшашлы—ұқсас 

Үкәма /а/—басшылар, билеушілер

Фитна /а/—жаман ниет, арам ой

Фитр /а/—ауызашар

Хаб /п/—түс, ұйқы  

Халыс /а/—құтылу, арылу, азат болу

Хамд, хамду  /а/—мадақ; мақтан; даңқ; дәріптеу, даңқын 

шығару; рақмет, алғыс

Хамду сәна—Аллаға мадақ айту

Хамлә ету /а/—шабуыл жасау

Хараб /а/—қирау, быт-шыт болу

Хасыл /а/—нәтиже; жүзеге асу, мақсатқа қол жеткізу; да-

йын

Хәсса /п/—бөлік; бөлім; бөлек; бөлшек, үлес; енші; несібе; 

нәсіп; ырыс; арнайы; дербес; тән; іріктелген; таңдаулы; жеке

Хилаф /а/—қарама-қарсылық, қайшылық, алауыздық, та-

лас, дау

Хүкім /а/—үкім, бұйрық

406

407

ҒЫЛЫМИ ҚОСЫМШАЛАР

Һалак /а/—өлу, өлім; күйреу, құрып біту

Һаман /п/—әрқашан, үнемі, әрдайым; барлығы 

Һәм /п/—және

Һәмма /п/—барлық, бүкіл

Һәуіз /а/—бассейн, су қоймасы

Шағбан айы /а/—ай күнтізбесі бойынша 8-ай

Шадлану /п/—шаттану, қуану

Шадыр /п/—пәранжа, мұсылман әйелдердің жүзі мен де-

несін жасыратын жамылғы

Шамғ /а/—балауыз; шырақ; шам

Шаһ /п/—патша, хан 

Шаһариар—[шаһар /п/—төрт, жар /т/—жар, серік]—

Мұхаммед пайғамбардың төрт серігі: Әбубәкір, Омар, Оспан, 

Әли. Кейде төрт жар, төрт шәрі деп те аталады. Бұлар араб ха-

лифатын билеген төрт әділетті халифтер болып, тарихта «ал-

Хулафа ар-Рашидун» деген атпен белгілі

Шарафат /а/—қасиет, берекет

Шәууәл айы /а/—ай күнтізбесі бойынша 10-ай

Шиғыр /а/—өлең

Шікәс—жеңіліс, ұтылыс 

Яһуди /а/—еврей

408

ЖЕР-СУ АТАУЛАРЫ

Ақжайық—Орал тауынан басталып Каспий теңізіне құя  тын 

ірі кәсіптік өзендердің бірі. Орал, Атырау қаласы да Жай ық 

бойына орналасқан.

Алатау—Орталық Азия мемлекеттері мен Ресей Федера-

циясының Сібірдегі тау жоталарының жалпы атауы. Оларға 

Күнгей Алатауы, Кузнец Алатауы, Талас Алатауы, Қырғыз 

Алатауы, Жетісу Алатауы, Іле Алатауы т.б. жатады. 

Балх—Ауғанстандағы көне қалалардың бірі.

Бұқара—Өзбекстан мемлекетіндегі қала. Бұқара әсіресе 

XVIII-XIX ғасырларда күшті өркендеп, исламның ықпалды 

тірегіне әрі діни-ғылыми орталықтарының біріне айнала баста-

ды. Бірқатар мұсылман халықтары, оның ішінде қазақтар да 

оны «Бұқара Шәриф», яғни қасиетті қала деп санайды.

Ертіс—Батыс Сібір мен Қазақстан жеріндегі өзен. Обътың 

сол саласы. Монғол Алтайының оңтүстік батыс беткейіндегі 

мұздықтардан басталады. Өскемен, Семей, Павлодар, Қараған-

ды облыстарының өнеркәсіп орындары және шаруашылық та-

ры өзен суын кеңінен пайдаланады.

Қырым—Алтын орданың орнында пайда болған хандық-

тардың бірі, ХVII ғасырдың екінші жартысына дейін дербес 

мемлекет болған. Қазіргі Қырым түбегінде орналасқан.

408

409

ҒЫЛЫМИ ҚОСЫМШАЛАР

Мекке—Әлем мұсылмандарының қасиетті қаласы. Онда бас 

мешіт әл-Мәсжид әл-Харам мен Қағба орналасқан. Исламның 

негізін қалаушы Мұхаммед (с.а.с.) осы қалада дүниеге кел-

ген. Мұхаммед (с.а.с.) Меккеден кеткенімен Мәдинедегі жаңа 

құлшылық ету үйін Қағбаға қарама-қарсы қойған жоқ, қайта 

оның есігін соған қаратты (құбыла). Мұсылмандардың Меккені 

630 ж. жаулап алуы оның діни орталық ретіндегі айрық ша 

жағдайын қалпына келтіріп қана қоймай, одан да жоғары 

дәрежеге көтере түсті. Меккеге барып тәуап ету исламның бес 

парызының бірі болып саналады.

Мәдина—арабша қала деген сөз. Меккеден кейінгі екінші 

қасиетті қала саналады. Исламның негізін қалаушы Мұхаммед 

пайғамбардың 622 жылы Меккеден осында қоныс аударуына 

байланысты Хижаздағы Ясрибке мұсылмандардың берген ата-

уы. Мұсылмандардың жыл санауы осы қоныс аудару жылынан 

(хижра) басталды. Мұсылман мемлекетінің негізі қаланғанда 

Мәдина оның алғашқы астанасы болды. 

Моғол империясы—Үндістан аумағында өмір сүрген 

ірі мемлекет (1526-1858). Дели сұлтандығы ыдырағаннан 

кейін құрылған. Негізін Темір әулетінен шыққан Захир әд-

Дин Мұхаммед Бабыр қалады. Бабыр мен оның ұрпақтары 

Моғолстаннан шыққандықтан үнділіктер (оларды «мухгал» 

деп атаған) мен еуропалықтарға Ұлы Моғолдар деген атпен 

белгілі болды. Ұлы моғол империясы барынша ұлғайған кезін-

де аумағының оңтүстігіндегі шағын князьдіктер мен патша-

лықтардан басқа Үндістан түбегін түгелге дерлік қамтыды.

Самарқан—Өзбекстан Республикасындағы ежелгі қала. Об-

лыс орталығы.

Сібір—Азияның Орал таулары, Тынық мұхит, Солтүстік 

Мұзды мұхит жағалаулары мен Моңғолия шекарасы, Сарыар қа 

етегі аралығындағы бөлігі.

Сырдария—Орта Азиядағы ірі өзен. Қарадария мен Нарын 

өзендерінің Ферғана қазан шұңқырының шығыс бөлігіндегі 

ТҮС ЖОРУ ЖӘНЕ ЫРЫМДАР

қосылған жерінен бастап Сырдария аталынып, Арал теңізіне 

құяды.

Ташкент—қазіргі Өзбекстанның астанасы. Қазақ хандығы 

дәуірінде Ташкент қазақ хандары үшін айрықша геосаяси 

маңызы бар өңірлердің бірі болған. Тарихи деректер Ташкент-

тің Тәуекел және Есім хандар тұсында қазақ билеушілері-

нің ықпалында болғанын аңдатады. ХVІІІ ғасырдағы жоңғар 

шапқыншылығы кезінде де Ташкент бірде басқыншылардың, 

бірде қазақ халқының қолына өтіп тұрған. Ташкенттің 

ХVІІІ ғасырда қазақтардың айтулы ордаларының бірі болға-

нын оның маңында Төле бидің және Әйтеке бидің бар екендігі 

де айғақтайды.

Ферғана—Орта Азиядағы Ферғана аңғарында орналас қан 

тарихи өлке. «Ферғана» тәжік тілінде (Иаргана) «Тау арасын-

дағы аңғар» деген ұғымды білдіреді. Ферғана—қола дәуіріне тән 

ежелгі отырықшы-егіншілік мәдениеті дамыған аудандардың 

бірі. Ферғана егіншілері б.з. басталар кезден мақта өсірумен ай-

налыса бастаған. Ферғана жөніндегі ең алғашқы мәлімет Қытай 

елшісі Чжан Цяньнің (б.з.б. 128 ж.) жазбаларында келтірі-

леді. Қытайлар мұнда егіншілікпен айналысатын 60 мыңдай 

отбасының (300 мыңдай адам), 70 елді мекеннің болғанын жаз-

ды. XIII-XIV ғасырларда Ферғана өңірі Хорезмшаһтарына, 

Шыңғыс ханның екінші ұлы құрған Шағатай ұлысына, Әмір 

Темірге бағынды. XIII ғасырдың соңында Ферғананың астана-

сы Әндіжан қаласына ауысты.

Хорезм—Әмударияның төменгі ағысында орналасқан та-

рихи өлке. Хорезм жөніндегі алғашқы деректер Дарий І-нің 

Бехис тун сына жазуы мен Авестада кездеседі.

Шахрисабз—Өзбекстанның Қашқадария облысындағы қа-

ла.

410

410

ТОМҒА ЕНГЕН ФОЛЬКЛОРЛЫҚ 

ҮЛГІЛЕРДІ ЖИНАУШЫ, АЙТУШЫ ҺӘМ 

ЖАРИЯЛАУШЫЛАР ТУРАЛЫ МӘЛІМЕТТЕР

Ахметов Ержан  (1879-1967)—Ержанның әкесі Ахмет 

те, өзі де жасынан өлең айтып, айтысқа түскен. Ержан халық 

әндерімен қатар, Зайсан, Тарбағатай маңына мол тарап, жатта-

лып жүрген Әміржан мен Сеңсең ақындардың әндерін жақсы 

орындаған, өзі де ән шығарған. Ержан Барша Алтайқызымен 

Зылиқа қызбен, Зейнеппен, Қамыш Сеңсеңұлымен, Хұсайын 

Мөйткеұлымен айтысқан. Әсет Найманбаевпен кездесіп, тәлім 

алған. Белгілі жырау, жыршы Көтбайдың қасына еріп жүріп, 

ел аралаған. Бірқатар жырды осы Көтбай ақыннан үйренген. 

Солардың ішіндегі ең көркемі де, көлемдісі де—«Арқалық ба -

тыр», «Бақтияр», «Қөйеке Көмеш батыр», «Бозжігіт», «Қа бан-

бай батыр» жырлары.

Байғанин Нұрпейіс  (1861-1945)—белгілі қазақ ақыны, 

жыршысы. Ақтөбе облысы, Байғанин ауданында туып-өскен. 

Көптеген эпостық жырларды жаттап айтып, кейбіреуін өзінше 

жырлаған («Қобыланды», «Құбығұл», «Төрехан» т.б.). Қазақ 

әйелдерінің ауыр тағдырын суреттейтін «Ақкенже», «Нарғыз» 

дастандарын шығарған. Ақынның Қазан төңкерісінен бұрынғы 

сатиралық, арнау өлеңдері, Қазақбай ақынмен айтысы т.б. ел 

аузында сақталғанмен, кезінде жазылып алынбаған.

Байтабынұлы Айса (1875-1955)—қазақ жырауы. Ақтөбе 

облысы, Қобда ауданында туған. Айсаның әкесі Байтабын 

өмір бойы Сейсенбі Тасбаев деген байдың жылқышысы болған. 

Айсаның ақындық өнері 18 жастан басталады. Ол «домбыра-

шы, әнші жігіт» атанады, ауыл-үй арасында өткізілетін ойын-

412

ТҮС ЖОРУ ЖӘНЕ ЫРЫМДАР

сауықтарда өлеңді өз жанынан суырып салып айтатын бола ды. 

Ақындық өнерді Бетеген, Нұрпейіс жыраулардан үйрен 

ген. 

Айса батырлық жырды көп білген, көп жырлаған. Оның 

репертуарында «Қобыланды», «Ер Сайын», «Көрұғлы», «Әуез 

батыр», «Телағыс» т.б. белгілі жырлар болған. Айсадан жазы-

лып алынған осы шығармалары Орталық Ғылыми кітапхана да 

сақтаулы.

Диваев Әбубәкір Ахметжанұлы (1856-1932)—башқұрт 

хал қынан шыққан аса көрнекті этнограф, фольклортанушы. 

Ресей империясындағы белгілі оқу орны Орынбор Неплюев 

кадет корпусының Азия бөлімін бітірген соң, 1876 жылдан 

Түркістан өлкесіне әскери қызметке жіберіліп, бүкіл өмірін 

Қазақстан мен Орта Азияны мекендеген түркі, мұсылман 

халықтары тарихы мен мәдениетін зерттеуге арнаған. Таш-

кент қаласында әскери-халықтық басқармада, Орта Азия 

университетінде, қазақ ағартушылары құрған «Талап» ғылы-

ми-зерттеу қоғамында қызмет еткен. «Бекет батыр» жырын, 

эпостық жырларды, ертегілер, балалар фольклоры, шешен дік 

сөздер үлгілерін жинап, «Этнографиялық материалдар. Сырда-

рия облысы қазақтары» деген сериямен Ташкент, Қазан, Орын-

бор, Астрахан қалаларындағы мерзімдік баспасөзде, ғы 

лы-

ми қоғамдардың басылымдарында жариялады. Қазақтардың 

ежелгі наным-сенімдері, күнтізбесі, астрономия туралы халық 

ұғымдарын, аңыз-әңгімелерін т.б. жинады.

Жақыпбаев Бозтай (1887-1969)—әдебиеттанушы, жазу-

шы. Қазақ КСР Ғылым академиясының Тіл және әдебиет инсти-

тутында 1938-1950 жылдары ғылыми қызметкер болып жұмыс 

істеген. Бозтай отызыншы жылдардан бастап түрлі экспедиция-

лар құрамында Қазақстанның көп жерлерін аралап, олжалы 

оралған. Жетісу жерінде Көдек, Мейірман, Тоқсанбай, Албан 

Асан т.б. ақындардың шығармаларын алғаш рет жазып алып, 

аталған институттың қорына тапсырған. Бозтай текстология 

мәселесіне де араласып, Абай шығармашылығына байланысты 

құнды зерттеулер жазды.

412

413

ҒЫЛЫМИ ҚОСЫМШАЛАР

Жаңбыршин Сүйіншәлі  (1888 т.ж.)—халық ауыз әдебие-

тінің үлгілерін жинаушы. Орынбор облысы, Ақбұлақ ауда ны-

ның Сазды аулында туған. Жасынан серілікке бой ұрып, Біте-

ген, Қазмамбет жыраулармен бірге ел аралап, жыр айтқан, ән 

сал ған, күй тартқан. Оның репертуарында «Алпамыс», «Қобы-

ланды», «Қарасай-Қази» т.б. батырлар жыры көп болған. 

«Жетімтай мен Жетімек» дастаны және «Беташар», «Тойбас-

тар» өлеңдері ауыл арасына кең тараған. Айтысқа да қатыс қан. 

«Қобыланды» жырының нұсқасы, «Алпамыс» жыры, өзінің 

шығармалары ақынның өз аузынан жазылып алынған.

Құлпыбаев Ерғожа—1908 жылы Қарақалпақ АССР, Мой-

нақ ауданы, «Үшсай» ауылдық кеңесiнде дүниеге келген. Ерғо-

жа жырау өз қолжазбасының алғысөзiнде Барақ батыр әңгi-

ме сiн ХХ ғасырдың 20-30 жылдарында өлең өрнегiне түсiрген 

Қумолда деген ақын екенiн, бiрақ ол жырды уақытында жа-

зып алмай, кейiн елдiң көмегiмен қалпына келтiруге тыры-

сып, Ұлы Отан соғысының алдында құрастырған жыры со ғыс 

кезiнде өз балаларының әркiмдерге таратып беруiне байланыс-

ты жоғалып кеткендiгiн, ғалымдарға табыс еткен қолжаз 

ба 

өзiнiң екiншi талпынысының нәтижесi екенiн, өз ойынша өзi 

қалпына келтiрген нұсқа Қумолда ақынның нұсқасымен сәйкес 

келетiнiн бiлдiредi.

Маңқыстау Тыныштықұлы—бұрынғы Бөкей ордасын-

да, қазіргі Атырау облысының Есбол ауылында туған шайыр. 

Туған, қайтыс болған жылдары белгісіз. Шамамен, ХІХ ға-

сырдың екінші жартысында дүниеге келген. Маңқыстау не гі-

зінен оқытушы қызметінде болып, медреселерде сабақ берген. 

Бірнеше рет хажылық сапарға шығып, қасиетті Қағбаға тәуаб 

еткен. Қажы әл-Хурмин деген құрметті атағы бар, елге қадірлі 

әрі тақуа адам. Шайырдың осы қасиеттері оның діни дас-

тандарды жырлауына тікелей әсер еткен секілді. Маңқыстау 

Тыныштықұлы өзі Қазанда бастырған «Ғазауат Сұлтан» (1908) 

дастанын шәкірттеріне жаттатып, сол арқылы ол дастан өзге 

өңірлерге де таралуы мүмкін.

414

ТҮС ЖОРУ ЖӘНЕ ЫРЫМДАР

Нысанбайұлы  Нұралы  (1857-1930)—туып-өскен жері—

Оңтүстік Қазақстан облысы. Белгілі жырау, жыршы, айтыс 

ақыны. Нұралының шығыстық сюжеттерге ден қоя отырып, 

сол сюжет-желіні қазақ топырағында нәзиралық дәстүрмен 

жаңғырта жырлай білген ақындық шеберлігіне оның репер-

туарындағы «Қарақұл», «Қарқабат», «Жетім Құбыл», «Сауда 

ишан» т.б. дастандары дәлел.

Сабалұлы Ақылбек (1880-1919)—ақын, жыршы, халық 

ауыз әдебиеті үлгілерін жинаушы. Ақын араб, парсы, түрік пен 

орыс тілдерін, шығыс әдебиетін жетік меңгерген. Кейбір де-

ректер бойынша, Сабалұлы Ақылбек Абай аулынан, тіпті ше-

ше сі Абайдың туысы болған. Сабалұлы Ақылбек «Таһир—Зуһ-

ра», «Бозжігіт», «Алтын балық» т.б. дастандарды ел аузынан 

жинап, өңдеп, редакциялап кітап етіп бастырған. 

Тұрсынбаев Бәдел (1905-1967)—Шығыс Қазақстан, Күр шім 

ауданынан. Жазушы, ауыз әдебиетін жинаушы.

Тілеумағамбетұлы Ережеп—1890 жылы, Қоңырат-Мал-

шы деген жерде туған. Әкесі Тілеумағамбет жасынан өнерлі, 

жы рау, шайыр адам болған. Ел ішіне жыршылық еңбегімен де 

танылған. Әкесінің лақап аты—«қу молда» болған. Қу молда 

«Қобылан», «Кенесары-Наурызбай», «Қарасай-Қазиды» он екі 

тарамға бөлінетіндігін білген. 1917 жылғы төңкерістен бері жа-

зылған жаңа заман жырын айтқан. «Асқар батыр», «Өтеш», 

«Марқабай», «Ермағамбет» жырларын жазған. Шәкірттері Да-

риябай жырау, Құдайберген жырау, Жақсылық жырау, Ораз-

бай жырау т.б. болған. Ережеп әкесінің дастандарын жазба сы-

нан үйренген. 22 жасынан бастап жыраулықпен шұғыл дан ған. 

Ережеп жыраудан 1962 жылы жазылып алынған «Қобы  лан ды 

батыр» жыры—осы эпостың ең толық, көркем нұсқала  рының 

бірі.

Уахатов Бекмұрат (1932-1984)—әдебиет зерттеушісі, фи-

лология ғылымдарының докторы. 1957-1958 ж. «Қазақ әдебие-

ті» газетінде тілші, 1958-1984 ж. М.О.Әуезов атындағы Әде биет 

және өнер институтында аға ғылыми қызметкер, қолжазба 

414

415

ҒЫЛЫМИ ҚОСЫМШАЛАР

және текстология бөлімінің меңгерушісі болып қызмет іс те-

ді. Ғылыми еңбектері қазақ фольклорының өзекті мәселеріне 

арналған.

Шайхысламұлы Жүсіпбек (1857-1937)—ақын, ауыз әде-

биетін жинаушы. Оңтүстік Қазақстан облысы, Арыс ауданы, 

Қожатоғай ауылында, қожа әулетінде дүниеге келген. Наға шы-

лары—Ұлы жүз, Албан руынан. Жасында мұсылманша оқып, 

білім алған. Жүсіпбек қожа Жетісуда тұрып, ел арасынан жыр-

дастандарды, айтыстарды т.б. жинап, редакциялап, Қазан 

қаласындағы Хұсайыновтар баспасына жіберіп отырған. Оның 

қазақ фольклоры шығармаларын жинап, бастырудағы еңбегі 

ерекше. Өмірінің соңғы жылдарын Шығыс Түркістан ның Іле 

аймағында өткізіп, сонда қайтыс болды. 

Шерияздан Сұлтанбайұлы (1933-2005)—Шериязданның 

әкесі Сұлтанбай жыршы, қиссагер-әңгімешіл, шежіреші, та-

рихшы адам болған. Бала Шерияздан жастайынан әке жо-

лын қуған. Қисса-дастан, эпос жаттаған. Өз ұлтының тарихы-

на, шежіресіне, әсіресе батырлар өмірінің ертек, аңыздарына 

ерекше құмартқан. Олар жөніндегі тарихи кітаптарды құныға 

іздеп оқып, есте сақтаған. Өлеңмен жазылғандарын жаттап 

алуды, ұққандарын, жаттағандарын ел алдында әңгімелеуді, 

әндетіп айтуды, өзі қисса-дастандарды құрастыруды дағ-

дыға айналдырған. «Абылай», «Бөгенбай батыр», «Кешубай», 

«Еспенбет», «Ер Тарғын», «Қобыланды», «Ер Тәуке», «Сәтбек», 

«Қыз Жібек», «Қалқаман—Мамыр» сияқты эпос-жырларды 

мәнерлеп жаңғырта жырлаған. Оларды «Шалғын», «Мұра», 

«Алтай аясы», «Қазақ қиссалары», «Қазақтың ғашықтық жыр-

лары» сияқты басылымдарда әр кездері жариялаған.

ШАРТТЫ ҚЫСҚАРТУЛАР

ӘӨИ—М.О.Әуезов атындағы Әдебиет және өнер институты

ОҒК—Орталық Ғылыми кітапхана

ҚҚ—Қолжазба қоры

Ш—шифр

дәп.—дәптер

/а/—араб

/о/—орыс

/п/—парсы

/к.с./—көнерген сөз

/ж/—жергілікті сөз

/т/—түркі

ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР

1.  Ж. Аймауытов. Бес томдық шығармалар жинағы. IVтом. 

Психология.—Алматы: Ғылым, 1998. 

2.  Аль-Фараби. Избранные трактаты. «О причинах сновиде-

ний».—Алматы: «Ғылым», 1994. 

3.  З. Фрейд. Введение в психоанализ. «Сновидение».—М.: 

Наука, 1989.

4.  Ф. Перлз. С. Данкелл. «Язык жестов», «Позы спяще-

го». Перевод с англ. Н.Е. Котлярова, Л. Островского (сост. 

В.В.Шарнило).—Минск: Парадокс, 1995.

5.  Ж. Дәдебаев. Түс аяны.—Алматы: «Ғылым», 1992. 

6. «Түс көру кітабынан» / ӘӨИ, ҚҚ: Ш.734. 1-12 дәптер. 

1971 ж.

7.  Б. Сағындықұлы. Ғаламның ғажайып сырлары.—Ал ма-

ты: «Ғылым», 1997. 

8. Сказания русского народа, собранные И.П. Сахаровым. 

—М.: Художественная литература, 1990. 

9.  А. Ремизов. Сны и предсонья.—Санкт-Петербург: Азбу-

ка, 2000; Ж.И. Степаньянц. О роли сновидений в романах Дос-

тоевского. Канд. дисс. —Самарканд, 1990; Д.А. Нечаенко. Худо-

жественная природа литературных сновидений. Русская проза 

XIX века. Докт. дисс.—М., 1991. 

10.  С. Садырбаев. Халық ауыз әдебиеті.—Алматы: Қазақ 

уни верситеті,  1990. 

11.  Ш. Ыбыраев. Эпос әлемі.—Алматы: Ғылым, 1993. 

12.  М. Бахтин. Проблемы поэтики Достоевского.—М.: Со-

ветский писатель, 1963. 

27-0185

418

ТҮС ЖОРУ ЖӘНЕ ЫРЫМДАР

13.  А. Байтұрсынов. Бестомдық шығармалар жинағы. 

I  том. «Әдебиет танытқыш».—Алматы: Жібек жолы, 2002. 

14.  Б. Әзібаева. Алғы сөз // Бабалар сөзі: Жүзтомдық. I том. 

Діни дастандар.—Астана: Фолиант, 2002. 

15.  Н. Оңдасынов. Парсыша-қазақша түсіндірме сөздік.—

Алматы: Қазақстан, 1974. 

16.  Қазақ тілінің түсіндірме сөздігі. VI том. «Қ».—Алматы: 

Ғылым, 1982. 

17. Бабалар сөзі: Жүз томдық. I том. Діни дастандар.—

Астана: Фолиант, 2002. 

18.  Елтоқ Қилысүлей. «Түс—саяхат» сериялы мақалалар. 

«Ақжелкен» журналы, 1997. №10. 

19.  Қ. Жұмалиев. XVIII-XIX ғасырдағы қазақ әдебиеті.—

Алматы: Мектеп, 1967. 

20.  Ы. Дүйсенбаев. Ғасырлар сыры.—Алматы: Жазушы, 

1970. 

21.  М. Әуезов. Манас—қырғыз халқының батырлық даста-

ны. IV кітап. I кітабы. 

22.  С. Дәуітов. Абылай хан.—Алматы: Жазушы, 1993. 

21.  Есенберлин. Қаһар.—Алматы: Жазушы, 1969.

22.  А.С. Орлов. Казахский героический эпос.—М.-Л.: Изд. 

«АН СССР», 1945. 

23.  А. Робинсон. «Слово» в поэтическом контексте мирового 

средневековья // «Вопросы литературы». 1985. №6. 

24.  Г.А. Ткаченко. Космос, музыка, ритуал.—М.: Наука, 

1990.

25.  Ш. Ыбыраев. Эпос әлемі.—Алматы: Ғылым, 1993. 

26.  М. Бахтин. Проблемы поэтики Достоевского.—М.: Со-

ветский писатель, 1963. 

27.  Көрұғлы // Қазақ халық әдебиеті. Батырлар жыры. Көп 

томдық. IV том.—Алматы: Жазушы, 1989. 

28.  Көрұғлы // Қазақ халық әдебиеті. Батырлар жыры. Көп 

томдық. IV том.—Алматы: Жазушы, 1989. 

29. Бозжігіт // Ғашықтық дастандар.—Алматы: Ғылым, 

1994.

30.  Н. Келімбетов. Ежелгі дәуір әдебиеті.—Алматы: Ана 

тілі, 1991.

418

419

ҒЫЛЫМИ ҚОСЫМШАЛАР

31.  Қазақ халық әдебиеті. Көп томдық. Ертегілер. IV том.—

Алматы: Жазушы, 1989. 

32.  А. Жақсылықов. Образы, мотивы и идеи с религиоз-

ной содержательностью в произведениях казахской лите 

ра-

туры (ти пология, эстетика, генезис).—Алматы: Қазақ универ-

ситеті,1999.

33. Қазақ ырымдары. Казахские поверья / Құраст.: Қай-

барұлы А., Бопайұлы Б.—Алматы: Қазақ энциклопедиясы, 

1998.

34.  Қазақы тыйымдар мен ырымдар / Құраст.: Құралұлы А. 

—Алматы: Өнер, 1998.

35. Түс жорудың төл кітабы.—Шымкент: Алтын алқа, 

2002.

36.  Қазақша түс жору / Құраст.: Танталиева Ф.—Шым-

кент: Ғасыр-Ш, 2004.

37.  Түс жору түрлері және қазақтың ырымдары.—Алматы, 

2005.

38.  Наным-сенімдер ғұрпының фольклоры: Хрестоматия / 

Құраст.: Б. Абылқасымов.—Алматы, 2004.

39.  Ыбыраев Ш., Алпысбаева Қ., Әлібек Т. Халық әдебиетін 

жинау, жүйелеу және сақтаудың әдістемелік құралы.—

Алматы, 2009.

40.  Арабско-русский словарь / Сост. Х.К. Баранов.—Моск-

ва, 1968.

41.  Древнетюркский словарь.—Ленинград: Наука, 1969.

42.  Қазақ тілінің орфографиялық сөздігі / Құраст.: Р.Сыздық, 

Н. Уәлиұлы, Қ. Жаманбаева, Қ. Күдеринова.—Алматы: Дайк-

Пресс, 2001.

43.  Қазақ тілінің сөздігі.—Алматы, 1999.

44.  Қазақ тілінің фразеологиялық сөздігі / Құраст.: І.К. Ке-

ңесбаев.—Алматы, 1977.

45.  Персидско-русский словарь / Под ред. Ю.А. Рубинчика. 

І-ІІ т.—Москва, 1970. 

46.  Татарско-русский словарь.—Москва: Советская эн цик-

ло педия,  1966.

47. Турецко-русский словарь.—Москва: Русский язык ме-

диа, 2005.

ТҮС ЖОРУ ЖӘНЕ ЫРЫМДАР

Пайдаланылған бумалар

1. ӘӨИ: Ш.309

2. ӘӨИ: Ш.76

3. ӘӨИ: Ш.9

4. ӘӨИ: Ш.12

5. ӘӨИ: Ш.894

6. ӘӨИ: Ш.920/51

7. ӘӨИ: Ш.85/2

8. ӘӨИ: Ш.886

9. ӘӨИ: Ш.480

10. ӘӨИ: Ш.129

11. ӘӨИ: Ш.194

12. ӘӨИ: Ш.874

13. ОҒК: Ш.62 Д

14. ОҒК: Ш.828

15. ОҒК: Ш.784

16. ОҒК: Ш.670

17. ОҒК: Ш.350

18. ОҒК: Ш.668

19. ОҒК: Ш.746

20. ОҒК: Ш.830

21. ОҒК: Ш.763

22. ОҒК: Ш.517

23. ОҒК: Ш.358

24. ОҒК: Ш.765

420

420

РЕЗЮМЕ

Институтом литературы и искусства им. М.О.Ауэзова про-

должается научное издание стотомного Свода «Бабалар сөзі», 

выпускающегося в рамках Национального стратегического про-

екта «Культурное наследие».

 Предыдущие девяносто три тома серии были посвящены 

эпическим произведениям, народным песням, сказкам, загад-

кам, пословицам и поговоркам, а также другим малым жанрам, 

которые являются самыми многочисленными и высокохудо-

жественными в национальном фольклоре. Если быть точнее, то 

были подготовлены к изданию и выпущены тринадцать томов 

«Новеллистических дастанов», семь томов «Религиозных дас-

танов», одиннадцать томов «Романических дастанов», двадцать 

томов «Героического эпоса», одиннадцать томов «Исторических 

поэм», пять томов «Пословиц и поговорок», два тома «Народ-

ных песен», четыре тома «Генеалогических преданий», пять то-

мов «Сказок», четыре тома «Исторических преданий», два тома 

«Обрядового фольклора», а также однотомники: «Загадки», 

«Детский фольклор», «Казахские мифы», «Фольклор казахов 

Монголии», «Топонимические предания», «Кюи-легенды», 

«Поэмы-предания», «Магический фольклор». В двенадцати то-

мах этой серии были использованы материалы из фольклорного 

наследия казахов Китая, а в одном томе—казахов Монголии.

Как и у других народов мира, одним из первозданных видов 

магического фольклора являются сновидения и их толкова ние. 

Занимающие особое место в традиционной культуре каза хов 

толкования снов являются ценным источником сведений о ве-

рованиях и суевериях народа и его самобытного и своеобразного 

422

ТҮС ЖОРУ ЖӘНЕ ЫРЫМДАР

сознания. В них прослеживаются поиски и объяснения раз лич-

ных таинственных явлений и фактов со времени проис хож дения 

человека и всей последующей жизни. Сновидения оказывают 

воздействие на всю природу человека, ученые рассматри вают 

эти видения как психологическое явление. Во сне сознание че-

ловека выходит за пределы окружающей яви в бесконеч ный 

мир, не подчиняясь законам времени и пространства. Поэтому 

больше внимания придается не самим снам, а их толкованию.

О том, какое внимание в традиционном казахском обществе 

придавали сновидениям, можно видеть из толкования фольк-

лорных памятников и вытекающих отсюда суеверий. Боль шей 

частью сны толковали к добру, к чему-то хорошему, так как 

считалось, что именно к этому они приведут. А если объяс нять 

их ко злу, то это может привести к неприятностям.

В 94 томе стотомной серии «Бабалар сөзi» представлены нао-

ходящие отражение во всех жанрах образцы сновидений и раз-

личные виды их толкований. Принимая во внимание многооб-

разие вытекающих из них суеверий и то, что все они не могут 

получить отражение в одном томе, даются только отдельные 

образцы толкования снов, избранные отрывки из фольклорных 

памятников, представленные по систематизированным цик-

лам. Если конкретно, они вошли в разделы «Сон и его толкова-

ние», «Сны и их толкование в народной прозе», «Сновидения и 

их объяснение в эпических поэмах». Вместе с тем приводятся 

отрывки по сновидениям и их толкованию из литературных ис-

точников. Толкование сновидений, приношение милостыни и 

пожертвований и другие многочисленные вытекающие из этого 

суеверия требуют дальнейшего глубокого изучения.

Суеверные слова заговора являются неотъемлемой частью 

казахской культуры, они передавались из поколения в поко-

ление в устном народном творчестве. Прошедшие через сито 

идеологии советского периода, но сохранившиеся и сбережен-

ные в памяти народа, эти бесценные образцы наследия народа, 

сопровождающие человека от колыбели до последнего вздоха, 

раскрывают взаимоотношения людей с окружающей средой, 

взгляды человека на окружающий мир, их верования и пси-

хологию, имея огромное этнографическое и этнопедагогиче-

ское значение. Хотя казахские суеверные слова и заклинания 

422

423

ҒЫЛЫМИ ҚОСЫМШАЛАР

сродни подобным жанрам других народов, однако имеют свое 

своеобразие и отличаются обычаями, обрядами и традициями. 

Суеверные слова и заклинания охватывают такие темы, как 

природа, воспитание детей, домашние животные, приготовле-

ние пищи, родственные связи, охота и путе шест вия. Они еще не 

собраны полностью, не систематизированы и не опубликованы, 

не вошли в научный оборот. Поэтому составители, учитывая, 

что суеверные слова как фольклорное наследие в будущем будут 

подвергнуты специальному исследованию с этнографических 

позиций, во второй части сборника представили 802 образцов 

текстов этого жанра.

Часть вошедших в том текстов подготовлена на основе 

сохра 

нившегося в рукописном фонде Института литера 

ту-

ры и искусства рукописного наследия А.Сабалулы, Ж.Шайх-

ис 

лам 

улы, М.Тыныштыкулы, М.Ж.Копейулы, Ж.Абил-

газы 

улы, Н.Нысанбайулы, Ш.Султанбайулы, Р.Жуси 

пова, 

К.Кантарбаева, Е.Ешимова, А.Байтабынулы, Е.Ти 

леу 

ма-

гамбетулы, А.Дуйсенбина, А.Мамбетулы, О.Онгар 

бай 

улы, 

К.Шо каева, А.Шокаманулы, Ж.Битимбайулы, Мурына, Муса-

бая  жырау, К.Байболулы, А.Нуралина и других. Также вклю-

чены тексты таких ученых, как Ш.Уалиханов, А.Диваев, 

М.Тилеужанов, Т.Садыков, Б.Искаков, Т.Беккожин. 

Были использованы сборники Ж.Дадебаева «Тус аяны» 

(1992), Ф.Танталиевой «Казакша тус жору» (2005), книга «Тус 

жорудын тол китабы» (2006) и журнал «Ой-таным» (2007).

Согласно принципам издания серии, тексты снабжены науч-

ными приложениями и произведения соответственно пронуме-

рованы. Научные дополнения к тому составляют: сведения о 

переписчиках, издателях и изданиях текстов, вошедших в него, 

научные толкования текстов, вошедших в данный том, словарь, 

географические, именные указатели, сведения об исторических 

личностях, встречающихся в текстах, список использованной 

литературы, резюме к тому на русском и английском языках. 

Общий объем тома—27,0 п.л.

SUMMARY

M.O. Auezov Institute of Literature and Art is continuing 

preparation for publication of one hundred volume of scientific 

edition of the series «Wisdom of ancestors» in the frame of the 

National strategic project «Cultural Heritage».

Previous ninety three volumes of the series were devoted to 

the epics, folk songs, fairy tales, riddles, proverbs and sayings, as 

well as other smaller genres that are the most numerous and highly 

artistic in the national folklore. To be precise, there were prepared 

for publication and published thirteen volumes of «novelistic 

dastans», seven volumes of «Religious dastans», eleven volumes 

of «Novelistic dastans», twenty volumes of the «Heroic epic», 

eleven volumes of «Historical poem», five volumes of «Proverbs 

and sayings», two volumes of «Folk Songs», four volumes of 

«Genealogical legends», five volumes of «Tales», four volumes 

of «Historical traditions», two volumes of «Ritual folklore», one 

volume of «Riddles», «Children’s Folklore», «Kazakh myths», 

«Folklore of the Kazakhs of Mongolia», «Toponimic legends», «Kyu 

traditions», «Poem-legends», «Magic folklore». Twelve volumes of 

this series are based on the materials of the folk heritage of Kazakhs 

of China, and one volume—Kazakhs of Mongolia.

Like other peoples of the world, one of the primitive forms of 

magical folk is the dream sand their interpretation. Interpretation 

of dream swhich takes a special place in the traditional culture of 

Ka zakhs is a valuable source of information about the belief sand 

su pers ti tions of the people and their distinctive and original mind. 

There are searches and explanations of the various mysterious 

phenomena and  facts from the time of the origin of human beings  

425

ҒЫЛЫМИ ҚОСЫМШАЛАР

and  future life. Dreamshave impact on the whole nature of human, 

and scientists consider these visions as a psychological phenomenon.

In the dream, human mind goes beyond the environment, without 

being subject tothe laws of time and space. Therefore, more 

attentionis paid not to the dreams but to their interpretation.

About what attention in traditional Kazakh society was paid 

to the dreams, one can see their interpretation from folklore 

monuments and consequent superstitions. Most of the dreams were 

interpreted for the good because they will lead to the good things. 

But if one explain them as bad thing, they could to the trouble.

94

th

 volume of the 100 volume series «Babalar sozi» includes 

the patterns of dreams and their various interpretations reflected 

in all genres. Taking into account the diversity of superstitions 

which result from the dreams and that they cannot be reflected in 

one volume, only some patterns of interpretation of dreams and 

selections of the folk monuments presented by systematic cycles 

have been included in the volume. Specifically, they were included 

into the sections «Dream and its interpretation», «Dreams and their 

interpretation in folklore prose», «Dreams and their explanation 

in the epic poems». It also includes fragments of dreams and their 

interpretation taken from literature. The interpretation of dreams, 

giving alms and donations, as well as other things resulting from 

this superstition require further in-depth study.

Superstitious words of the spell are the integral part of Kazakh 

culture, and were passed from generation to generation as oral 

folklore. These valuable patterns of national heritage which have 

passed through the sieve of Soviet ideology have survived and exist 

in the memory of the people and accompany people from birth to 

death and reveal the interaction between people and environment, 

views of people on the outside world, their beliefs and psychology, 

which have high ethnographic and ethno-pedagogical value. 

Although Kazakh superstitious words and spells are alike the ones 

that have other nations, they have their own features and different 

customs, rituals and traditions. Superstitious words are related 

to the topic of nature, raising children, pets, cooking, family 

ties, hunting and traveling. They haven’t been yet fully collected, 

systemized and published, and were not included in the scientific 

use. Therefore, compilers are paying attention to the fact that in 

426

ТҮС ЖОРУ ЖӘНЕ ЫРЫМДАР

the future the superstitious words as folk heritage will be subject to 

a special investigation from ethnographic aspects, and the second 

part of the collection includes 802 patterns of texts of this genre.

Part of the texts included in the volume are based on 

the basis of the heritage of A.Sabaluly, Zh.Shaikhislamuly, 

M.Tynyshtykul, M.Zh.Kopeyuly, Zh.Abilgazyuly, N.Nysanbay-

uly, Sh.Sultanbayuly, R.Zhusipov, K.Kantarbaev, E.Eshimov, 

A.Baytabynuly, E.Tiluemagambetuly, A.Duysenbin, A.Mambet-

uly, O.Ongarbayuly, K.Shokaev, A.Shokamanuly, Zh.Bitimbay-

uly, Muryn, Musabayzhyrau, K.Bayboluly, A. Nuralinand others, 

which is preserved in the manuscript collection of the Institute of 

Literature and Art. Also it includes the texts of such scholars as 

Sh.Ualikhanov, A.Divaev, M.Tileuzhanov, T.Sadykov, Iskakov, 

T.Bekkozhin. Collections of Zh.Dadebaev «Tus ayan» (1992), 

F.Tantalieva «Kazaksha tus zhoru» (2005), the book «Tus zhoru dyn 

tol kitaby» (2006) and the magazine «Oy-tanym «(2007) were used. 

According to the principles of the editions of the series, the texts 

are provided with scientific annexes and the works have res-

pec 

tive numbers. The volume includes the following scientific 

information: information about people who recorded, publishers 

and publications of texts included in it, scientific interpretations of 

the texts included in this volume, dictionary, geographical, list of 

names, information about historical figures mentioned in the text, 

list of references, summaries in Russian and English languages.

Total volume—27,0 pp.

426

426

426

МАЗМҰНЫ

жүктеу/скачать 1,94 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: