Саяси экономикада «кәсiпкерлiк» түсiнiгi XVIII ғасырда пайда болды

Нарық  қатынастарының пайда болуы мен дамуы көптеген жағдайларды қажетсінеді, әсіресе қызмет істеу ортасы өте маңызды рөл атқарады. Рыноты экономиканың қызмет ету ортасы белгілі бір факторлардың болуын кездейді. Негізгілері: икемді рынок жүйелерін құру, бәсекелестік пен кәсіпкерлік қызметті дамыту. Кәсіпкерлік нышандары рыноктық қатынастар  кезінде  ғана емес, қоғам дамуының барлық кезеңдерінде пайда болатын өзіне тән ерекшеліктері  бар құбылыс.

ҚР Азаматтық кодексiнде кәсiпкерлiкке келесiдей анықтама бередi: «Кәсiпкерлiк – меншiк түрлерiне қарамастан, азаматтар мен заңды тұлғалардың, тауарларға (жұмысқа, қызметке) сұранымды қанағаттандыру арқылы таза табыс табуға бағытталған, жеке меншiкке не мемлекеттiк кәсiпорынды шаруашылық басқаруға құқығына (ммелекеттiк кәсiпкерлiк) негiзделген ынталы қызмет. Кәсiпкерлiк қызмет кәсiпкердiң атынан, оның тәуекел етуiмен және мүлiктiк жауапкершiлiгiмен жүзеге асырылады».

Кәсiпкерлiк бұл ерекше экономикалық құбылыс болып табылады. Кәсiпкерлiк қызметке талдау жасау оның жалпы экономикалық құрылымы сияқты ұзақ тарихы мен терең тамыры барын көрсетедi. Орта ғасырларда «кәсiперлiк» деген термин, одан да бұрын «антрепренер» француз тiлiнен аударғанда «делдалдық» дегендi бiлдiредi. Кәсiпкерлiк батыстың экономикалық теориясында кең түрде XVIII ғасырдан бастап қарала бастады. Оны атақты ғалымдар Р.Кантилонаның, А.Тюргоның, Ф.Кэненiң, А.Смиттiң, Ж.Сэйдiң есiмдерiмен байланыстырады. «Кәсiпкер» терминiнiң атасы белгiлi ағылшын экономисi Ричард Кантилон. Ол «кәсiпкер» деп рынок жағдайында әрекет жасаған адамды айтқан.

Кәсіпкерліктің даму тарихына тоқталатын болсақ, алғашқы қауымдық қоғамда қатынастар іскерлік негіздегі бартерлік мәмілелер (тауар — тауар) формасында болған. Осы мәмілелердің табиғи іскерлігі аталған қауымдастықтардың ыдырап, құл иеленушілік қоғамның пайда болуына алып келді.

Құл иеленушілік және феодалдық қоғамдағы кәсіпкерлік құрылуының мақсаты - жаулап алу нәтижесінде экономикалық мазмұнға ие болған нышандар.   Алайда, кәсіпкерліктің пайда болуының басты себебі - сауданың пайда болуы және өркендеуі. Орта ғасырда көпестер, саудагерлер, қолөнершілер және миссионерлер алғашқы кәсіпкерлер болган.  Осылайша, халықаралық сауданың дамуы өткізу нарықтарында қиыншылық тудыруымен байланысты көпестердің  бірігуіне, сөйтіп  алғашқы акционерлік қоғамдардың құрылуына - Ост-Индиямен, Гудзон шыганағымен сауда жасаған ағылшын және  голландия  компанияларының  пайда  болуына  алып  келді.  Бұдан    кейін  акционерлік  капитал  өнеркәсіпте,  банк  саласында  ары  қарай жалғасын тапты. 

• 
  КӘСІПКЕРЛІКТІҢ ПАЙДА БОЛУЫ МЕН ДАМУЫ
  

ХІХ ғасырдың екінші жартысында натуралды шаруа шылықтың бөлінуі Қазақстанның Ресей, Орта Азия, Қытаймен сауда қатынастарының жалғасуымен ұласты.

XX ғасырдың басындағы Қазақстандағы өнеркәсіптің дамуына ресейлік және шетелдік капиталдың келуі де үлкен пайдасын тигізді. Өте кең дамығаны — банк капиталы болды. Сауданың стационарлық жене жәрмеңкелік түрлері етежақсы дамыды. Жөрмеңкелік сауда бүкіл ресейлік сипат ала бастады. Осы кезеңце шет ел капиталының әсері өте маңызды болды.  Ақпан жөне Кдзан төңкерістерінің өсері рыноктық экономикалық байланыстардың өлсіреп жойылуына әкеліп соқгы.

Кәсіпкерлік қызмет ЖЭС (жаңа экономикалық саясат) кезіне біршама дамьщы. Алайда рыноктық кдтынастардың қысқартылуы кәсіпкерлік қызмеггің етімділігіне де кері әсер етті. Жоспарлы экономикада да коммерция өте кең тараған құбылыс.деген пікір бар. Оның өзіне тән ерекше формалары  Қазақстанда «кәсіпкерлік» занды негізде тек 90-шы жылдары ғана енгізілген. Шағын кәсіпкерлікті талдау жасау экономиканың жеке секторындағы  субъектілер  саны  жылдан-жылға   көбейіп  келе жатқандығын   және   2002 жылдың басында 360 мың кәсіпкерлік болғандығы белгілі.  Яғни 1 млн астам адам жұмыспен  қамтылған.   Шағын кәсіпкерлікте барлығы 1,6   млн   адам   немесе   экономикалық   белсенді   халықтың  21% жұмыс істейді. Қазіргі қызмет етіп жатқан шағын кәсіпорындардың  40%-дан  астамы 1992-1993 жылдары, шағын көсіпкерлікке салықтық жеңілдіктер көрсетілген  кезде құрылған.  Қазіргі кезеңде Қазақстанда экономикасына шағын бизнестің қосар үлесі айтарлықтай. Бірақ кәсіпкерліктің одан ары  дамуына кедергілер туындататын жагдайлар да бар. /4/

Кәсіпкерліктің мәні мен рөліне тоқталатын болсақ,  нарықтық экономика — еркін кәсіпкерлік экономика. Білікті кәсіпкер болу үшін осы жұмыстың негізін, атап айтқанда оның пайда болу тарихын, қалыптасуын, мәні мен мазмұнын, таным түсініктерін және т.б. жете меңгерген дұрыс.

Кәсіпкерлік үғымына анықтама беруші келесі ағым — кәсіпкерлікке тои тәуекелділікпен қатар, одан алынатын пайда мен туындайтын жауапксршілікті жатқызады. Мысалы, 1797 жылы Бодо кәсіпкер — іскерлік қызметке жауаи беруші, косіпорын қызметін бақылап, жоспарлап, үйымдастырып жәнс   оған   иелік   етуші   түлға   деген.

Әлеуметтiк-экономикалық құбылыс ретiнде кәсiпкерлiк көптеген қоғамдық қатынастарды қамтиды. Мұның айталық, заң-құқықтық, психологиялық, тарихи жақтары бар. Бiрақ кәсiпкерлiк қызметтiң тағдыры адам қызметiнiң экономикалық жағдайларына байланысты. Кәсiпкерлiк қатынастарды талдаудың алғашқы қадамы олардың объектiлерi мен субъектiлерiн анықтау.

Кәсiпкерлiктiң субъектiсiне экономикалық қызметке қатысушы түрлi мүшелер, алдымен жекелеген индивидтер, адамдар жатады. Мұндай кәсiпкердiң қызметi өзiнiң еңбек шығындарына немесе жалдамалы еңбектi қолдануға негiзделедi. Соңғы жағдайда кәсiпкер жалдаушы болады. Кәсiпкерлiк қызметтi бiр топ адамдар жүргiзуi мүмкiн, оларды байланыстырушы – мiндеттi шарттар мен экономикалық мүдде. Мұндай кәсiпкерлiктiң түрi – ұжымдық, коллективтiк деп аталады. Ұжымдық кәсiпкерлiктiң субъектiсi — әртүрлi ассосациялар: акционерлiк қоғамдар, кооперативтер және т.б. жеке-дара кәсiпкерлерге қарағанда кооперативтер немесе партнерлiк бiрлестiктер iрi көлемдегi мәселелердi шеше отырып, олардың рыноктағы үлесi бар болуымен көрiнедi.

Кәсiпкерлiк объектiсi – адамның белгiлi қызметi. Кәсiпкердiң соңғы нәтижесi — өндiрiлген өнiм мен көрсетiлген қызмет. Бiрақ, ең бастысы әр кәсiпкер осылардың iшiндегi өзiне ең пайдалысын және тиiмдiсiн iске асырады. Мiне сондықтан да рыноктық экономикада кәсiпкерлердiң басты мақсаты өз пайдасын барынша максималдау және өндiрiс шығындарын барынша минималдау болып табылады. Ал кәсiпкердiң табысы көбiне оның өз iсiн қалай ұйымдастырғанына байланысты. Яғни, кәсiпкер өз iсiн бастағанда және оны жалғастырғанда үлкен тәуекелге барады. Ал тәуекелдiлiк кәсiпкерлiк қызметпен бiрге өмiр сүрiп отыратын заңды құбылыс.

Сонымен кәсiпкерлiк – рыноктағы бәсекеге төтеп беру үшiн жаңа мүмкiндiктердi iздеу, жаңа технологияны пайдалану, капиталды жұмсаудың тың салаларын iздеу, ескi ойлау шеңберiнен шығу болып табылады.

Демек, нақты өмiрде кәсiпкерлiктiң объектiсi – новаторлық, жаңашылдық, ерекше мағынадағы новаторлық өндiрiс, айырбас және бөлудiң түрлi факторларын комбинациялау. Кәсiпкерлiк әр кезде де белгiлi бағытта ұйымдастырылады, нақты формалары бар. Кәсiпкерлiктiң шаруашылық жүргiзу тәсiлi ретiнде бiрнеше жалпы белгiлерi бар. Оның iшiнде негiзгiсi – шаруашылық субъектiлерiнiң еркiндiгi мен тәуелсiздiгi. Кәсiпкерлердiң еркiн қызмет етуi рынок механизмiнiң әрекетiн қамтамасыз ететiн тәртiп қалыптастырады. Кәсiпкердiң тәуелсiздiгi оған экономикалық ресурстарды алуға, осы ресурстардан өз қалауынша қызмет пен тауар өндiру процесiн ұйымдастыру және оларды рынокта кәсiпкердi қанағаттандыратындай өткiзу болып табылады.

• 
  КӘСІПКЕРЛІК ТҮРЛЕРІ МЕН ЭКОНОМИКАДАҒЫ МАҢЫЗЫ
  

• 
  іс-әрекет саласы;
  
• 
  қаражаттың көлемімен;
  
• 
  белгілі бір кәсіпорын артықшылығы;
  
• 
  нарық жағдайымен.
  

Өндiрiстiк  кәсiпкерлiк – кәсіпкерліктің жетекші түрі ретінде тауарлар мен өнімдерді өндіруді жүзеге асыратын, қызметтер көрсетіліп, белгілі-бір құндылықтар жасалатн кәсіпкерлік түрі. Оған  негiзiнен  материалдық, рухани және  интеллектуалдық   өндiрiс  құрайтын  iскерлiк    қызметтiң  түрi  жатады. Бұл  iскерлiктiң  қоғамдық тұрғыдан  алғанда   ең  қажеттi,  өте  салмақты,  күрделi,  сондықтан да  бiршама  ауыр түрi. Өндiрiстiк  бизнес —  бұл,  негiзiнен   алғанда,  өнеркәсiптiк  және  ауыл   шаруашылық  өнiмдерiн  шығару.  Ең кең мағынада  өндiрiстiк  бизнес  —  бұл   тұтынушыларға   қажеттi, ақшаға   сатуға  келетiн   келесi   басқа    тауарға   айырбастау   ниетi  бар   кез   келген   пайдалы    өнiмдi  шығару.   Өндiрiстiк   бизнесмен  —   бұл   кейiннен  сатып    алушыларға,  тұтынушыларға    өткiзiлетiн  өнiм,  тауар,   жұмыс, ақпарат,  рухани  игiлiктекрдi   өндiру  процесiн  ұйымдастыру   және   iске   асырумен    айналысатын   iскер.

Коммерциялық    кәсiпкерлiк — нарыққа өту кезеңімен, тауарлар мен қызмет көрсетулерді сату және сатып алу операцияларымен сипатталатын кәсіпкерлік түрі, пайда және табыс алуға бағытталған сауда-делдалдық, сауда-дайындық жұмыстарының жиынтығы.  Коммерция    өзiнiң  бастапқы   мағынасында  сауда  ұғымын    бiлдiредi,   ал   коммерсант  —  сауда,  тауар   айырбастау,   тауар —  ақша  операцияларымен    айналысатын  саудалық  iскер,  бизнесмен.  Коммерциялық  бизнес   өндiрiстiк  бизнеспен    тiкелей   байланысты.  Өйткенi,  өндiрiлген     тауарды  ақшаға  өткiзу    немесе  басқа    тауарларға  айырбастау  керек.   Дәл  осы  саудалық  iскерлiк    тауарға  деген   сұранымды  анықтап  қандайда  болсын   өнiмнiң   түрiн  өндiрудi   көбейтуге    немесе    керiсiнше  шектеуге     әсер   етедi.

Коммерциялық кәсіпкерліктің обьектісі капитал болғанда қржылық кәсіпкерлік қызметі туындайды. Қаржылық кәсіпкерлік – коммерциялық кәсіпкерліктің  ерекше түрі.  Ол   саудалық  бизнеске   әлдеқайда  жақын  тұрған    iскерлiк    болып   табылады. Өйткенi  оның   негiзiнде  сатып    алу  сату  жатады,    бiрақ  мұнда  ақша,  валюта   бағалы   қағаздар   сияқты  ерекше    тауарлар   айналымға  түседi.

Кеңес беруші кәсіпкерлік түрін жүргізу формалары сан алуан. Олардың ішінде кең тарағаны – бір мәрте ауызша кеңес беру, ең жиі кездесетіні – консалтингтік жобалар. Бұл кәсіпкерлік түрі  басқа кәсіпкерлік түрлеріне қарағанда  өте табысты болып табылады.

Кәсіпорын формасы – кәсіпорын бойынша серіктестер арасындағы ішкі қарым-қатынасты және сол кәсіпорынның басқа кәсіпорындарымен және мемлекеттік органдармен қарым-қатынастыанықтайтын нормалар жүйесі болып табылады. Кәсіпкерліктің келесі түрлері бар:

• 
  жеке;
  
• 
  ұжымдық;
  
• 
  корпоративті.
  

Кәсіпкерліктің ұжымдық формасы ХХ ғасырдың аяғында шағын және ірі бизнеске басымдылық танытты. Мемлекеттік заңдар айырмашылығына қарамастан, дүниежүзінде келесідей ұжымдық формалар белгілі болды:

• 
  шаруашылық серіктестік;
  
• 
  шаруашылық қоғам;
  
• 
  акционерлік қоғам;
  
• 
  қауымдастық, одақ. /5/
  

Толық серіктестіктің мүлкі жеткіліксіз болған жағдайда қатысу-шылары (жеке түлғалар) серіктестіктің міндеттемелері бойынша (серіктестік үшін қүқықтық салдарды тудыратын эрекеттерді жасай отырып істерді жүргізеді) өзіне тиесілі барлық мүлкімен ортақ жауапкершілікте болатын серіктестік толық серіктестік деп танылады. Сондықтан азамат бір ғана толық серіктестіктің қатысушысы бола алады және ол үшін жарғылық капиталдың ең төменгі мөлшері белгіленген. Толық серіктестіктің өзгелерден айырмашылығы  серіктердің толық жеке жауапкершілігімен байланысты.

Сенім (коммандиттік) серіктестігі серіктестіктің міндеттемелері бойынша өзінің бүкіл мүлкімем (толық серіктерімен) косымша жауап беретін бір немесе одан да коп қагы-сушылармен қатар, серіктестіктін (салымшылардын) мүлкіне өздері салған салымдардың жнынтығымен шекпелетін бір немесе одан көп катысушыларды да енгізетін және серіктестіктің кәсіпкерлік кызметті жүзеге асыруға қатыспайтын серіктестік болып  танылады.

Жауапкершілігі шектеулі серіктестік — бір немесе бірнеше адам құрған, жарғьшық капиталы құрылтай құжаттарымен белгіленген мөлшерде үлеске бөлінген серіктестік жауапкершілігі шектеулі серіктестік. Серіктестікке қатысушылар оның міндеттемелері бойынша жауап бермейді және серіктестіктің қызметіне байланысты залалдарға өздерінің қосқан салымда-рының құны шегінде тәуекел етеді.

Қосымша жауапкершілігі бар серіктестік — қатысушылары оның міндеттемелері, жарғылық капиталына қосқан салымдары, ал олардың кемшілігі бар жерде — ездеріне қосымша тиісті мүліктері көлемінде, өздерінің салған еселі салымдары бойынша жауап береді. ҚЖС ерекшелігі — мүлкі жетіспей қалған немесе банкротқа ушыраган жағдайда қатысушылардың бірінің жауапкершілігін өзге қатысушылардың арасында үлестірін беру болып табылады.

Өндірістік  кооперативтер – ортақ өндірістік немесе басқа да шаруашылықтық іс-әрекет үшін мүшелік негізде құрылатын тұлғалардың бірігуі. /6/

Акционерлік қоғам – қаражатты капиталға біріктіру, акцияны шығару арқылы пайда болатын кәсіпорын формасы, яғни өзінің қызметін жүзеге асыру үшін қаражат тарту мақсатында акциялар шығаратын заңды тұлға. Акционерлік қоғамның акционерлері заң актілерінде көзделген басқа жағдайларда оның міндеттемелері бойынша жауап бермейді және өзіне тиесілі акциялар құнының шегінде қоғамның қызметіне байланысты шығындар тәуекелін көтереді.

Корпорация деп бiр заңды болып бiрлесiп, кәсiпкерлiк қызмет жасау үшiн қосылған адамдар жиынтығын атайды. Корпорация меншiгiне құқықтар акцияларға сәйкес бөлшектерге бөлiнедi. Сондықтан корпорацияның иелерi акция ұстаушы, ал корпорацияның өзi – акционерлiк қоғам деп аталады. Корпорацияның табыстарына корпорация салығы салынады. /2/

Концерн  — тығыз өндірістік әріптестік құру мақсатында персоналдық немес басқа да шарттырдың болуымен сипатталатын жүйе арқылы бірнеше кәсіпорынды біріктіретін дербес кәсіпорын. Демек, концернді интеграцияланған құрылым,  шектелген дербестігі бар кәсіпорындар бірлестігі, ірі өндірістік корпорациялар және қаржы-несиелік менеджменттің барлық компоненттерін қолдануға негізделеген.

Концернді басқаруды құқықтық қамтамасыз ету құрылым қағидасынан шығады: аналық компания – еншілес (тәуелді) фималар – аналық компаниядан ресми тәуелсіз  және концерн қатысушыларымен келісім-шарттық міндеттемелері бар компаниялар. Сондай-ақ концерн ретінде бірлескен ұйымдар тобы, яғни кәсіпкерлік келісім-шартқа қатысушы  жақтар бола алады.

Холдингдік компания – басқа компаниялардың акцияларының бақылау пакетін иемденетін және оларға қатысты бақылау функциясын жүзеге асыратын акционерлік қоғам немесе ЖШС формасында құрылған заңды тұлға.  Холдингтің концерннен айырмашылығы – бірлестікке қажетті келісім шарттардың болмауы.

Холдингтің мынадай түрлері бар: таза, аралас, субхолдинг, пирамидалық  және қаржылық холдинг.

Картель – коммерциялық іс-әрекетті көздейтін,  яғни орнатылған квоталар, тауарлардың құны, өткізу шарттардың көмегімен өткізуді бақылау мақсатымен бір саладағы кәсіпорынның бірігуі немесе біртекті өнімді өндіретін тәуелсіз кәсіпорындардың белгілі-бір нарыққа үстемдік орнату мақсатында ұйымдастырылған бірлестік.

Синдикат – оның мүшелерінің өнімін бір өткізу органы арқылы өткізуді көздейтін, акционерлік қоғам немесе ЖШС формасында құрылатын картельдік келісімнің бір түрі. Оған қатысушылар  өзінің құқықтық және коммерциялық еркіндігін, кей жағдайда, синдикаттың немесе  акционерлік қоғамның  өткізу катонрасымен тығыз байланысты өзінің  жеке өткізу желісін де сақтап қалады.

Концорциум – белгілі-бір уақыт аралығына арнайы белгіленген мәселелерді шешу үшін құрылатын  кәсіпорындық уақыттық бірлестік.олар кез-келген бағыныштылық және кез-келген меншік формасындағы кәсіпорныдарды біріктіреді.

Ассоциация – ғылыми, жобалық, конструкторлық, құрылыстық және т.с.с. әдетте шектелген, кейде тек номиналды ғана міндеттемесі бар, өнеркәсіптік кәсіпорынның ерікті түріндегі бірлестігі(одағы). /7/

Кәсiпкерлiк фирманың көлемiне сәйкес шағын, орта және iрi кәсiпкерлiк болып бөлiнедi.

Шағын кәсіпкерліктің субъектілеріне заңды тұлғасы құрылмаған жеке тұлғалар және жұмыскерлердің жылдық орташа саны 50 адамнан аспайтын, кәсіпкерлік қызметпен айналысатын, жыл ішінде активтерінің жалпы құны 60000 еселік айлық көрсеткіштен аспайтын заңды тұлғалар жатады.

Орта кәсіпкерліктің субъектілеріне заңды тұлға құрылмаған жеке тұлғалар және жұмыскерлердің жылдық орташа саны 250 адамға дейінгі, кәсіпкерлік қызметпен айналысатын, жыл ішіндегі активтердің жалпы құны 325000 еселік айлық есептік көрсеткіштен аспайтын заңды тұлғалар жатады.

Ірі кәсіпкерліктің субъектілеріне  жұмыскерлердің жылдық орташа саны 250 адамнан асатын, кәсіпкерлік қызметпен айналысатын, жыл ішіндегі активтердің жалпы құны 325000 еселік айлық есептік көрсеткіштен асатын заңды тұлғалар жатады.

Осы заманда экономикасы дамыған елдерде шағын кәсiпкерлiк ұлттық шаруашылықтың ең iрi секторын құрайды. Шағын бизнесте барлық жұмысбастылардың жартысынан көбi қызмет етедi. /8/

Нарықтық  экономикадағы кәсiпкерлiктiң маңызына келетін болсақ,   кәсiпкерлiк нарық қатынастарын ұдайы iске қосып отыратын орта. Экономиканың өтпелi кезеңiндегi  кәсiпкерлiк ең алдымен  рыноктың тауармен толығуына және жаңа жұмыс орындарының құрылуына мүмкiндiк бередi. Жалпы алғанда, кәсiпкерлiк экономикада нақты белсендi,  бәсекелес ортаны ғана қалыптастырып қоймайды, сонымен қатар,  мемлекеттiң экономикалық дамуында оның тұрақталығының индикаторы есептi қоғамда орта тапты жасақтайды. Кәсiпкерлiктiң әлеуметтiк мiндетiне:

• 
  Халықты жұмыспен қамту және жұмыссыздық мәселесiн шешу;
  
• 
  Тұрмыс деңгейiн жоғары болуын қамтамасыз ету;
  
• 
  Адамның өмiрге тың сенiммен қарауының мүмкiндiктерiн арттыру;
  

• 
  Рыноктық қатынастарды дамыту;
  
• 
  Шектеулi ресурстарды тиiмдi пайдалану;
  
• 
  Экономиканың бәсекеге қабiлеттiлiгiн арттыру;
  
• 
  Жаңа жұмыс орындарын ашу;
  
• 
  Рыноктағы сұранысты қамтамасыз ету;
  
• 
  Экономикалық активтi халықты барынша ынталандыру;
  
• 
  Инвестицияларды тиiмдi салаларға тарту;
  
• 
  Инновациялық жаңалықтарды ашып оны өндiрiске енгiзу;
  
• 
  Кластерлiк жүйенiң дамуы;
  
• 
  Лизингтiк қатынастардың дамуы;
  
• 
  Өнiмдердiң сапалылығының жоғары болуы;
  
• 
  Тұрақты экономикалық өсудi қамтамасыз етiп, ЖIӨ-нiң негiзгi бөлiгiн құрайды.
  

 2.1 ҚАЗАҚСТАНДАҒЫ КӘСІПКЕРЛІК ҚАЛПЫ

Қазақстанда бүгiнгi күнi шағын және орта кәсiпкерлiк  бастан кешiрiп отырған қатынастарға қарамастан, экономиканың  серпiндi дамып келе жатқаны белгiлi болып отыр. Ең бастысы шағын кәсiпкерлiк саны өсiп келедi. Өсiм  соншалықты жоғары да емес, небәрi пайыздық бөлiгi ғана. Оның ЖIӨ-де өзiндiк үлесi бар. Ол 30 % құрайды. Қазiргi кезде кәсiпкерлiк Қазақстанның  бүгiнгi  экономикасында  лайықты орын алуда.

Біз  Қазакстанды жоғары өмір стандарттары бар әлемдегі ең ырғақты дамып келе жаткан мемлекеттердің біріне айналлыру туралы алдымызға өршіл мақсат қойдық. Ол мақсатқа адам әлеуетінің белсенділігін, азаматтардың  іскерлігін арттыру аркылы ғана кол жеткізуге болады, — деп атап керсетті Президент.

Мемлекет   басшысы  реформалар  жүргізілген  жылдар  ішінде оған барлық қажетті жағдайлардын жасалғанын атап керсетті. Тәуелсіздіктің алғашкы жылдарында, тауардың мейілінше тапшы, гиперинфляция мен халыктың  тұрмыс деңгейінің күрт төмендеген жылдарының өзінде-ақ отандық   кәсіпкерлікті   құру жұмыстары басталды. Ол киын  шешімдер кезеңі еді. Экономикада мемлекеттік меншік басымдықта болды. Нарык қатынастарын  дамыту  үшін заңдық  база  мүлде  болған жоқ. Қолданыстағы заңдар жеке меншік  пен кәсіпкерлік қызмет үшін кері әсер етерлік сипатта болды. Ең қауіптісі — қоғамдық пікір де   оған  қарсы тұрды.  Осы жылдар  ішінде  мемлекет  экономиканы  ырықтандыру  бағытында   бірізділікпен   әрі берік  алға  басты,  ал  ол  бизнестің дамуы үшін нақты негізді камтамасыз етті. Бірінші  кезекте  экономикадағы  құрылымдық  жаңғыруларды   жүзеге асыруға мүмкіндік берген қажетті заңдар қабылданып, нарық каты-настарының  қисынына  қайшы  келетін  құқықтық  нормалар  күшін  жойды. Келесі ірі кадам мемлекеттік  меншікті сатылап  жекешелендіру   болып табылды.  Соның  нәтижесінде  бүгінде  онеркәсіп  өндірісі  көлемінің 85 пайызы жеке секторда өндіріледі.  Еллің ІЖӨ-дегі шағын және орта бизнестің  үлесі  шамамен  25 пайьз құрайды,  экономиканың жеке секторында  еңбекпен  қамтылған  халыктың  60 пайыздан астамы еңбек етеді. Бизнес құру жолындағы бюрократиялық кедергілер айтарлықтай азайтылды.  Тек соңғы   жылдары  ғана  лицензияланатын   қызметтердің  350-ге жуық  түрлері қысқартылды. Кейбір ляцензияларды беру өңірлік деңгейге көшіріліп, процедуралар айтарлықтай қарапайымландырылды. Бүгінде біздің елімізде кәсіпкерлікті дамытудың перспективасы айқын көрініске ие.  Жеке бизнесті, ең  алдымен шағын және  орта бизнесті қолдау мемлекеттік саясаттағы түйінді   мәселелердің бірі. Ол “Қазақстан-2030” Стратегиясы, “2010-стратегиялық жоспарда”  және Қазақстанның 2015 жылға жейінгі индустриялық-инновациялық даму стратегиясы тәрізді негізгі құжаттарда бекітілген.

Ол мақсатқа жету үшін қажетті ресурстар жинақталған. Арнайы құрылған даму институттары — Қазақстанның инвестициялық қоры, Қазақстанның даму банкі, Инновациялық қор, Экспортты сақтандыру жөніндегі корпорация. Инжнниринг және технологиялар трансферті орталығы осы жылды   қоса  есептегенде  120 миллиард теңгеден астам қаржы  жинақтауға  жағдай туғызды.  Өзі өмір сүрген  қысқа мерзім ішінде даму институттары жалпы сомасы 1 триллион 570 миллиард теңге болатын 760-тан астам жобаларды қарады. Қазіргі уақытта сомасы 60 миллиард теңгеден асатын 90-ға тарта  жоба каржыландырылуда.

2.2 КӘСІПКЕРЛІКТІҢ ДАМУ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ МЕН МЕМЛЕКЕТ ТАРАПЫНАН КӨРСЕТІЛЕТІН  ҚОЛДАУ

Бүгiнгi таңда Республикамызда экономиканы нарықтық қатынаста қайта құру жолында оның негiзi болып табылатын кәсiпкерлiк қатынастарды дамытып, оны жандандыру және оларды мемлекеттiк қолдау күн тәртiбiндегi өзектi мәселелердiң бiрi.  Сондықтан елдiң тұрақты өсуiн қамтамасыз ету үшiн рыноктық экономиканың негiзi болып табылатын кәсiпкерлiк қызметтi қолдау және реттеу шараларының тиiмдi iске асырылу қажеттiгi туындап отыр. Кәсiпкерлiктi қолдаудың және реттеудiң келесiдей түрлерiн атап өтуге болады:

• 
  Кәсiпкерлiктi мемлекеттiк қолдау және реттеу;
  
• 
  Инновациялық қолдау және ынталандыру;
  
• 
  Инвестициялық қолдау мен оның салаларын дамыту;
  
• 
  Құқықтық қолдау және заңдар қабылдау;
  
• 
  Қаржылық қолдау мен несиелер арқылы ынталандыру;
  
• 
  Салықтық жеңiлдiктер арқылы кәсiпкерлiктiң маңызды салаларын дамыту iс-шаралары жатады.
  

Кәсiпкерлiктi және шағын кәсiпкерлiктi мемлекеттiк қолдауды қаржылық қамтамасыз ету республикалық және жергiлiктi қаражат есебiнен жыл сайын аталған мақсаттарға көзделетiн бөлiнген қаржы шегiнде,  сондай-ақ ҚР-сы  мемлекеттiк бюджетiнен, мемлекеттiк заемдардың, мемлекеттiк ақшалай гранттар есебiнен жүзеге асырылатын болады.

Кәсiпкерлiктi және шағын кәсiпкерлiктi мемлекет тарапынан қолдау мен реттеудiң негiзгi  бағыттарына:

• 
  Елде жекешелендiрудi одан ары жүргiзу;
  
• 
  Рыноктық қатынастарды жетiлдiру, кәсiпкерлiк қызметтердiң еркiн қызмет етуiне қолайлы ортаны қалыптастыру;
  
• 
  Кәсiпкерлiк субъектiлерiн мемлекеттiк тiркеудiң, олардың қызметiн лицензиялаудың, олардың өнiмiн сертификаттаудың оңайтылған тәртiбiн белгiлеу;
  
• 
  Ұлттық маңызды және шағын кәсiпкерлiк субъектiлерiн қолдау мен дамыту үшiн инвестицияларды, оның iшiнде шетел инвестицияларын тарту мен пайдалану жүйесiн жасау;
  
• 
  Қаржы көздерiн анықтай отырып шағын кәсiпкерлiк субъектiлерiне несие берудiң арнаулы бағдарламаларын жасау;
  
• 
  Елдегi кәсiпкерлiк субъектiлерiнiң шетелдiк әрiптестерiмен сауда, ғылыми-техникалық, өндiрiстiк және өзге де байланыстарын дамытуды қоса алғанда, олардың сыртқы экономикалық қызметiн қолдау;
  
• 
  Өнiмдер өндiруге, жұмыс атқарып, қызмет көрсетуге мемлекеттiк сатып алуды орналастырған кезде отандық кәсiпкерлiк субъектiлерiне артықшылықтар беру.
  

Республикадағы кәсіпкерлікті қолдау мемлекеттік құрылымының келесі сатысы Астана және Алматы, қалалары және облыс әкімдері мен аппараттары. Кәсіпкерлікті қолдау және дамыту мемлекеттік саясатты іске асыру үшін әкімшілік жанында Кәсіпкерлік және өндіріс Департаменті (Басшылық) құрылған. Оның құрамына Кәсіпкерлік бөлімдері кіреді (2005 жылдың 1 қаңтарынан бастап Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2004 жылғы 4 қазандағы Қаулысымен барлық жергілікті мемлекеттік басқару органдарының үлгілі құрылымдары енгізілді.).

Кәсіпкерлік және өндірістің облыстық Департаменті (сонымен қатар қалалық Алматы және Астана қ.) өз өкілеттігі шегінде шағын және орта кәсіпкерлікті қолдауды жүзеге асыруға құқылы.

Кәсіпкерлік саласындағы мемлекеттік саясатты іске асырудың соңғы бауы болып аймақтық атқарушы органдары табылады. Республика аудандары мен облыстардың әкімшілік аппараттарымен ұсынылған, олардың құрамына Экономика және бюджетті жоспарлау бөлімі немесе Экономика және қаржы бөлімі кіреді. Аймақтық атқарушы органдарына мемлекеттік саясатты жүзеге асыру бойынша шешімдерді және жергілікті бюджеттен қаржыландырылатын жоспарларды іске асыру міндеттелген.

Қазіргі таңда мемлекет, орта және шағын кәсіпкерлік инновациялық экономикада өз орнын шұғыл түрде табу үшін рыноктағы шынайылықты, жеделдікті, иілмелілігін қолдану қажеттігі туындап отырғанын түсінуде. Кәсіпкерлік ортаның ынтасын дамыту үшін және Президенттің жүктеген міндеттерін іске асыру үшін Үкімет жергілікті органдардың әкім аппараттары жанында Кәсіпкерлік бойынша Комиссия құру арқылы кәсіпкерлермен «кері байланыс» ұйымдар кестесі жасалынды, оның қызметіне мыналар кіреді:

• 
  шағын және орта бизнестің дамуына кедергі келтіретін мәселелерді зерделеу;
  
• 
  атқарушы билік жергілікті және аймақтық органдары үшін ұсыныстар мен кеңестерді жетілдіру.
  

• 
  кәсіпкерліктің дамуына және қолдауына бағытталған ұсыныстарды жетілдіру;
  
• 
  рынокты экономиканың дамуын ынталандырушы, мүмкіндіктерді жасау;
  
• 
  Қазақстан Республикасында жұмыс жасаушы кәсіпкерлік одақтар мен қауымдастықтарды, іскер ортаны байланыстыру;
  
• 
  Кәсіпкерлік саласындағы маңызды мемлекеттік шешімдерді шешу үшін кеңестерді дайындау.
  

Кәсіпкерлік саласындағы мемлекеттік саясатты іске асыру және құру мақсатынан басқа мемлекет кәсіпкерлікке, затты – техникалық, ақпаратты – сараптамалық,, қаржылық жағынан қамтамасыз ету қызметтерін жүзеге асыруда. Қолдаудың барлық түрлері жергілікті және аймақтық атқарушы деңгейде қабылданатын түрлі бағдарламалар көмегімен атқарушы органдар арқылы жүзеге асады.Жоғарыда көрсетілген қызметтерді атқарушы ұйымдарға төмендегі мемлекеттік компаниялар жатады.

«Технология трансферті және инжиниринг орталығы» АҚ-ның  негізгі мақсаты жаңа технологияларды тасымалдау мақсатымен Қазақстандағы экономиканың нақты салалық секторындағы бәсекелестікті көтеру. Сонымен қатар, республикадағы инновациялық қызметті жандандыру;  «Маркетингті-сараптамалық зерттеулер орталығы» АҚ   Үкіметке мемлекеттік саясатты құру саласында ақпаратты-сараптамалық, сонымен қатар кәсіпкерлікті дамыту бойынша қолдау көрсетеді;  «Шағын кәсіпкерлікті дамыту қоры» АҚ — шағын және орта бизнеске несие беру бойынша қаржы қолдауын жүзеге асырады;  «Ұлттық инновациялық қоры» АҚ — жоспарларды қаржыландыру және кәсіпкерлік ынтаға инвестиция тарту  арқылы  қаржылай  көмек  береді;

«Қазақстанның инвестициялық қоры» АҚ – алдыңғы қатардағы, қазіргі заманғы технологияларды қолдана отырып құралдар мен өнімді зерделей өндіруші кәсіпорынның жарғылық капиталына инвестициялау жолымен қаржылық қолдау көрсету;   «Қазақстанның даму Банкі» АҚ  – қаржылық қолдау;   Технопарктер, бизнес-инкубаторлар, өндірістік аймақ  – құралды-техникалық қаржыландыру енді құрылып жатқан кәсіпкерлікке қолдау жасау.

Бұл ұйымдар мемлекетпен не үшін, қандай мақсаттарға құрылғанын және жұмыс жасау барысында қандай нәтижелерге қол жеткізгенін қарастырайық.

«Технологиялар трансферті және инжиниринг орталығы»АҚ – Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2003 жылғы 1 тамыздағы № 775 «2003-2005 жылға Қазақстан Республикасының индустриалды-инновациялық даму Стратегиясын іске асыру бойынша шұғыл шаралар туралы» қаулысын орындау үшін құрылған.

Орталық Қазақстан экономикасының құрылымын сараптау арқылы инновациялық жоспарларды іздестіруге қатысуға бел буды. Бүгінде олар ұлттық және аймақтық технопарк жүйелерін құруды жүзеге асыруда. «Виртулды технопарк» концепциясы құрылған.

Бірыңғай ақпараттық кеңістікті қалыптастыруды құру жоспарында Қазақстан бойынша таратылған дамыту институттарының барлығын біріктіру ойын жетілдіруде, оның бір жартысы Алматыда болса екінші жартысы Астанада. Бюрократиялық шығындарды барынша кеміту және оған қол жеткізу мақсатында қоғамдық салалық бірлестіктер мен халықаралық дамыту ұйымдарының, дамыту институттарын бір мекемеде «Инновациялық дамыту ұлттық орталығында» орнату жобасы қаралуда.

Орталықтың екінші қызметі – бұл инжиниринг, ол инновациялық ойды іздестіру және жіктеу, зерделеуді қажет ететін және жоғары технологиялық өндірістерді құру бойынша жұмыстарды ұйымдастыру, инновациялық жоспарларды іске асыру бойынша қаржы көздерін іздестіру.

Республика мемлекеттік басыңқылығының дамуына сәйкес жоспарлар мынадай белгілерге сәйкес келуі қажет — жаңа технологияларды енгізу, технологиялық шектің жоғарғы дәрежесі, экспорттық тұспал, сапаның хылақаралық стандарттары және экологиялығы.

«Маркетингті – сараптамалық зерттеулер орталығы» АҚ —  2003 жылы мамырда ұлттық экономикада бәсекелестікті жоғарылату және диверсификация процессін сараптамалық қамтамасыз ету мақсатында құрылды.

Орталық маркетинг және менеджмент саласында зерттеулер жүргізеді, консалтингті және ақпаратты-кеңестік қызметтерді көрсетеді, маркетинг және менеджмент саласында методологиялық және ақпаратты – анықтамалық құралдарды шығарады, бағдарламалық өнімдерді құру, экономика өрісі және саласы бойынша ақпараттарды және өнімді тарату.

Қазіргі таңда Орталық тек қана ҚР Үкіметінің тапсырмасы бойынша жобалармен жұмыс жасауда. Орталықтың Web-сайты арқылы зертеулер барысында жинақталған экономиканың өрісі және саласы бойынша ақпараттарды тарату.

«Шағын кәсіпкерлікті дамыту қоры» АҚ – Қазақстан Республикасы Үкіметінің 1997 жылғы 26 сәуірдегі №665 «Шағын кәсіпкерлікті дамыту қорын құру туралы» қаулысына сәйкес құрылған. Оның мақсаты шағын кәсіпкерлікті қолдауға бағытталған, мемлекеттің қаржыны тиімді қолдануын көтеруге және Қазақстан Республикасындағы шағын кәсіпкерлік субьектілерінің экономикалық өсуін және құрылуын ынталандыру.

Қордың негізгі қызметі, несиелер және лизинг түрін берумен байланысты. Қор Қазақстан Республикасының Үкіметі бөлген республикалық бюджет қаражатының және жеке қаражаты есебінен несиеленеді.

Қор Қазақстанның барлық қалаларында бар сонымен қатар Астана қ. Қордың қарыз беру қоржыны 205 жылғы 1 қаңтарына 15,4 млрд теңгені құрады. Ол жеке қордың және республика бюджетінің және Дамыту және Қайта орнату Еуропалық Банк қарызы және Азия Даму Банкінің қаражатынан жинақталған.

Қазіргі таңда қор мына бағдарламалар бойынша қаражаттарды жүзеге асырады.

• 
  Ауылшаруашылық саласына (56 млн. АҚШ доллары) Азиялық Даму Банкінің Бағдарламалық қарызы (АДБ);
  
• 
  Даму және Қайта орнату Еуропалық Банктің несиелік лимиті арқылы Қазақстандағы шағын бизнес бағдарламасын дамыту. (77,5 млн. АҚШ доллары);
  
• 
  Республика бюджеті есебінен шағын кәсіпкерлік субьектілерін қолдау бағдарламасы (300 млн. теңге);
  
• 
  Шағын қалаларды дамыту бағдарламасы.
  

Қор өз қызметін бастағаннан бері 577 жобаны 6,3 млрд.теңгеге қаржыландырылды..  Шағын кәсіпкерлік субъектілерінің қол жетімділігін қамтамасыз ету үшін  қаржылық ресурстарға үш жыл ішінде 2005-2007 жылдары Қорды капиталдандыруға республикалық бюджеттен шамамен 30 млрд. теңге   бөлінді.    Мемлекеттің тұрақты қолдауының нәтижесінде  Қор бүгінгі күні елдің шағын кәсіпкерлікті дамытудың толыққанды мемлекеттік институтына айналды. Қор шағын кәсіпкерлік секторын арзан, орташа және ұзақ мерзімді  қаржылық қаражатпен қамтамасыз етеді, шағын бизнеске  әлемдік тәжірибеде  сынамаланған мынадай қаржылық қызметтерді ұсынады: жобалық қаржыландыру, қаржылық лизинг, банктерде шағын бизнес кәсіпорындарының кредиттерін кепілдендіру, франчайзинг, факторинг, дайын бизнесті сатып алуды қаржыландыру, екінші деңгейлі банктермен тең қаржыландыру.      Қор, нәтижесінде елдің кредиттік жүйесінің үш деңгейінің біреуін айтарлықтай дамытуға қол жеткізілетін Қазақстанда миркокредит беруді дамытудың  ауқымды бағдарламасын іске асыруда.  /9/

«Ұлттық Инновациялық Қор» АҚ –  Қазақстан Республикасы Үкіметінің «Ұлттық инновациялық қор» «Акционерлік қоғамды құру туралы» 2003 жылғы 30 мамырдағы № 502 қаулысымен құрылды. Оның мақсаты ҚР нақты зерттеуді қажет ететін өндірістер мен жоғарғытехнологиялық даму, инновациялық актив өсіміне қолғабыс жасау.

Қор қызметінің негізгі бағыты болып саналады:

• 
  ҚР аймағында еншілес қорларды құруға инвестицияларды тарту және инвестициялау;
  
• 
  инновациялық жоспарларды жүзеге асырушы компанияларды инвестициялау;
  
• 
  ұлттық инновациялық инфрақрылымының элементтерін құруды инвестициялау. (технопарктерді, технологиялық бизнес-инкубаторларды).
  

«Қазақстанның инвестициялық қоры» АҚ — өз қызметін 2003 жылы шілдеде Елбасы, экономиканың шикізат саласында емес жеке сактор ынталарына қаржылық көмек көрсету, болашағы бар кәсіпорындардың жоспарларына инвестицияларды тарту және жүзеге асыру арқылы Қазақстан Республикасының индустриалды-инновациялық Стратегиясын іске асыру бойынша қатысу мақсатында «Қазақстанның инвестициялық қоры» Заңына қол қойғаннан кейін бастады.

Қор 49% — ға дейін акцияны алып жобаларда тікелей инвестор ретінде шығады. Қор инвестор ретінде жобаны іске асыру барысында болуы мүмкін тәуекелді де табысты да бірге бөліседі.   Жоба іске асыру сатысынан өткеннен соң және өндіру және сату бірқалыпты деңгейіне жеткеннен кейін Қор өз үлесін стратегиялық әріптестеріне немесе басқа акционерлерге сату арқылы жобадан шығады.

Қазақстанның Инвестициялық қоры Қазақстан Республикасының мемлекеттік даму институттарының бірі болып табылады. Қордың қызметі 2003 жылдың 11 маусымында басталған-ды. Ұйымдық-құқықтық нысаны – жарғылық капиталына мемлекеттің жүз пайыздық қатысуы бар акционерлік қоғам. Жарғылық капиталының мөлшері — 37,8 миллиард теңге, немесе 300 миллионнан астам АҚШ доллары, кейіннен оны кезеңдеп арттыру жоспарланған. Қордың мақсаты — экономиканың шикізаттық емес секторында бәсекеге қабілетті өндіріс орындарын құру жөніндегі жеке сектордың  бастамаларына  жаңадан құрылған немесе бұрыннан жұмыс істеп тұрған  кәсіпорындардың  жарғылық  капиталдарына  қатысу  жолымен  қаржылық  көмек  көрсету.  Қазіргі таңда Қор 70млн АҚШ долларын 20 жуық жобаны қаржыландырды.2006 жылы Қор 1,1 млрд. АҚШ долларынан (145 млрд. теңге) астам 22 жобаны қаржыландыруға кірісуде. Олардың ішінде керамикалық плиткаларды жасау, мұнайгаздық құралдарды, спортты-аңшылық және суық қару оқтарын, құрылыс қыштарын, базальтты талшықтарды, шыныпластикалық трубаларды, көкөніс зауотын жаңаландыру, бидай жинайтын комбайындарды шығарушы ОК құру және т.б бойынша жобалар бар. /11/

«Қазақстанның Даму Банкі» АҚ – ел экономикасына инвестицияларды тартуға қолдау жзасау және өңдеуші өнеркәсібіне және өндірістік инфрақұрылымның дамуына, мемлекеттік инвестициялық қызметтің тиімділігін жоғарылату және жетілдіру мақсатында «Қазақстанның Даму Банкі туралы» 2000 жылғы 28 желтоқсандағы № 531 Қазақстан Республикасы Президентінің Жарлығына сәйкес 2001 жылы 25 сәуірде құрылды.

Инвестициялық жобаларды несиелеу кезінде, әлемдік рынокқа шығу жоспарымен жасалынған жобаларға және бағасы жоғары қосылған технологиялық байланысты өндірістердің жолағын құратын жобаларға басыңықылық береді.

Қазіргі таңда Қазақстанда, жоғарыда айтылған даму институттарынана басқа құру және дамыту бойынша технопарктер, бизнес-инкубаторлар және өндірістік аймақтар кең қолданысқа ие болды.

Технопарктер – технопарктер аймағына сыйятын кіші-инновациялық кәсіпорындарды дамыту және құру арқылы жасалынған технологияларды коммерциялау және вуздардың басыңқылығын қолдану мақсатында жоғары оқу орны базасында немесе ғылыми-зерттемелік институттарында құрылатын жүйе. Технопарктерді құру мақсаты ғылыми зерттеулер нәтижесін және құрылымдарының тиімді жұмыс жасауын қамтамасыз етуші инновациялық қызмет субьектілерін ұйымдастыру.  Мемлекет технопарктерге қойған міндеттемелердің ішінде:

• 
  озық жетістіктер өндірісіне отандық және әлемдік ғылыми-техникалық прогрестерді енгізу;
  
• 
  инновациялық өндірістерді және ғылыми-техникалық зерттеулерді инвестициялау;
  
• 
  инновациялық кәсіпорындардың дамуына және құруына заттық-техникалық көмек беру.
  

Бизнес-инкубаторларды құрудың мақсаты – қайта құрылған кәсіпорындарға тәжірибе жинау үшін, ары қарай көтерілу үшін, рынокта өз орнын нық белгілеу үшін кәсіпорындарға жағдай жасау үшін құрылған. Дамудың белгілі бір дәрежесіне жеткеннен соң, (әдетте бұл үш жылдан соң болады) фирма бизнес-инкубаторлардан кетіп өз еркі бойынша жұмыс жасайды. Бұл кезге дейін олар белгілі бір деңгейде тәжірибе жинап, банкроттыққа ұшырамаудың алдын алып, ары-қарай өркендеуге мүмкіндігі бар. Ал босаған орындарға өз ісін енді бастап жатқан фирмалар келеді.

Өндірістік аймақ – біртектес өндірістік аймақта (бір шатыр астында)жұмыс жасайтын және орналасқан көптеген шағын жеке кәсіпорындардың обьектісі іспеттес.   Өндірістік аймақтардың негізгі міндеті – бұл шағын кәсіпкерлікті дамытудың және отандық тауар өндірушілерді активтендіру, кәсіпкерлерге қызметін енді бастап жатқан сатыда көмек беру және қолдау жасау.

Өндірістік аймақ төңірегінде шағын жеке кәсіпорындар орналастырылады, олардың әрқайсысы бөлек мекемелерге орналасып өз өндірісін ұйымдастырады. Көптеген шағын кәсіпорындарды бір ғана Өндірістік аймаққа орналастырудың бір ғана мақсаты олардың салалық және технологиялық үйлесімділігі. Өндірістік аймақ кешенінің ойдағыдай қызмет істеуі тиісті органмен қамтамсыз етіледі – компаиня басқарушысы мекемені жалға беруден басқа бизнесті әкімгерлеу және жүргізу бойынша қызметтерді де көрсете алады.

Мемлекет, арнайы құрылған даму институттары арқылы, кәсіпкерлікті қаржыландыру бойынша иілмелі шарттарды ұсынуда. Кәсіпкерлік бойынша құрылған комиссиялар мен кеңес арқылы мемлекет байланысты жүзеге асырып ағымдағы мәселелерді шешу бойынша оларды дамыту жолындағы кедергілерді жою үшін көмек көрсетеді. /8/

Мемлекеттік емес ұйымдарына тоқталсақ, кәсіпкерлікті қолдау саласындағы мемлекеттік емес ұйымдар қоғамдық бірлестік, қорлар немесе заңды тұлғалар бірлестігі, қауымдастық (одақ) үлгісі ретінде де құрылуы мүмкін.

Қоғамдық бірлестіктер азаматтардың өз еркімен біргелесіп құру нәтижесіндегі ұйым. Қоғамдық бірлестіктер азаматтардың мүдделерін және саяси, экономаикалық, әлеуметтік және мәдени құқықтарын қорғау және іске асыру мақсатында құрылады.

Қорлар болып, жеке мүліктерін өз еркімен енгізу негізінде заңды тулғалар және азаматтармен құрылған мемлекеттік емес ұйымдар мойындалады.

Коммерциялық ұйымдар олардың кәсіпкерлік қызметін координациялау мақсатында, жалпы мүліктік және басқа да мүдделерді қорғау және ұсыну өзара келісім-шарт арқылы, сонымен қатар біргелесіп коммерциялық емес ұйымдармен қауымдастық (одақ) үлгіде бірлестіктер құруларына болады.

«Атамекен» Қазақстанның жұмыс берушілері және кәсіпкерлерінің жалпыұлттық одағы» ЗТҚ Оны құру туралы шешім Қазақстанның кәсіпкерлері Конгрессін өткізу барысында қабылданған болатын.

Қазіргі таңда одақтың құрамына мыңдаған қазақстанның экономикалық секторында жұмыс жасайтын кәсіпорындарды біріктіретін 34 басты салалық қауымдастықтар кіреді. Олардың ішіне мұнайгазды саласы ұйымдарының қауымдастығы, кен қазу және кен – металургиялық кәсіпорындар, сүт және сіт өнімдерін өндіретін кәсіпорындар, шылым өндірушілер және кәсіпорындар, IT-компаниялар, сауда-өнеркәсіптік палаталарының одағы, фермерлер, құс өсіруші және инжиниринг компаниялар кірген.

«Атамакен» Одағының филиалы республиканың барлық аймақтарында құрылған. Қазіргі таңда Одақ өкілеттіктерін аудан және қала орталықтарында құру жүзеге асырылуда. /12/

«Қазақстан кәсіпкерлеріның форумы» ЗТБ заңды тұлғалар ынтасымен құрылып еркіндік, мүшелер құқықтарының теңдігі, өздері басқаруға мүмкіндіктердің болуы, заңдылық, қызмет есептілігі және жариялылығы негізінде жұмыс жасайды.

Форум өз мақсаты ретінде кәсіпкерлікті қолдау және дамытуды санайтын аймақтық және салалық одақтардың, қоғамдық бірлестіктердің, қорлар мен басқа да ұйымдардың өз еркімен бірлескен тәуелсіз коммерциялық емес ұйым болып саналады.

Форумды құру мақсаты – кәсіпкерлік қызметті дамыту үшін қолайлы жағдайларды жасау және экономикалық реформаның жылжуына қатысатын кәсіпкерлер ұйымы және қорлардың, қоғамдық бірлестіктердің, қауымдастықтардың, салалық және аймақтық одақтарды бірлестіру.

Қазақстан кәсіпкерлерінің форумы құрамына кіретін кәсіпорындардың саны – 120.484.  Қазіргі таңда «Қазақстан кәсіпкерлерінің форумы» ұйымының Қазақстанның әр бір аймағында облыстық филиалдары құрылған. /13/

«Қазақстан  Республикасының  сауда-өнеркәсіптік палата Одағы» ЗТБ  2000 жылдың  мамыр айында Қазақстан Республикасының сауда-өнеркәсіптік  палата Одағы тіркелді. Оның мүшелері 10 аймақтық палата болды. Қазақстанның сауда-өнеркәсіптік Одағының Жарғысында шағын кәсіпкерлікті қолдау басты міндеттердің бірі ретінде белгіленген. Палата бұл экономиканың саласына басты рөльді атқаруға бар күшін салуда.  Жыл сайын аймақтық СӨП және Қазақстанның СӨП Одағының қызметтері шағын кәсіпкерлікпен айналысатын 50 мың тұлғаларға және шағын кәсіпкерлік субьектілеріне көрсетіледі. Палата мүшелеріне ақпараттар тегін беріліп, басқа қызмет түрлеріне жеңілдіктер бар.

«2003 – 2015 ж.ж. индустриалды – инновациялық даму стратегия» шеңберінде қойылған мақсаттар мен міндеттерге жету және мәселелерді шешу үшін арнайы даму институттары қалыптасты. Стратегияның маңызды мiндеттерiнiң бiрi мақсатты инвестициялық және ғылыми-техникалық стратегияларды iске асыру, инвестициялық белсендiлiктi реттеу мен ынталандыру болып табылады, бұл индустриялық-инновациялық дамудың қазiргi мемлекеттiк басқару жүйесiн қайта қарауды және белгiлi бiр дәрежеде қайта құруды қажет етедi.   Стратегияда айқындалған мақсаттарға қол жеткiзу үшiн жаңа мемлекеттiк даму институттарын құру және қазiргi барын, атап айтқанда: Қазақстанның инвестициялық қорын, Қазақстан Даму Банкiн, Инновациялық қорды, Экспортты сақтандыру корпорациясын нығайту қажет. Тұтастай алғанда, даму институттарының тұрлаулы жұмыс iстеуi орталықсыздандыру, мамандандыру, бәсекелестiк және ашықтық қағидаттарына негiзделетiн бiрыңғай жүйенi қалыптастыруға тиiс. /14/

Халықаралық тәжірибемен микроқаржыландыру  – кедейшілік деңгейін төмендету және микро- және шағын кәсіпкерлікті дамыту есебінен  экономикалық өсімді  ынталандыру үшін  тиімді құрал болғандығы дәлелденген.

Микроқаржыландыру деп дәстүрлі банктік қаржыландыруға  қол жетімділігі жоқ микро- және шағын кәсіпкерлерге, сондай-ақ кедей адамдарға олардың өмір сүру деңгейін жақсарту, еңбекпен  (өзін-өзі) қамтамасыз ету және кәсіпкерлікті дамыту үшін  қаржылық қызметтер (микрокредит беру, микросақтандыру, микрожинақтау және т.б.) қатарын беру түсініледі.

Микроқаржыландыру  экономикалық дамудың өзінің тиімділігін әлемнің көптеген елдерінде дәлелдеген құралы болып табылады. Микроқаржыландыруды және микрокредит беруді зерттеу халықтың аз қамтылған санатына  қаржылық қызметтер көрсететін  микроқаржылық институттар  қызметінің жалпы үлгерімділігін көрсетеді. Бұл жағдайда микроқаржылық ұйымдар қызметінің  және бағдарлама клиенттерінің  өмір сүру деңгейін арттырумен байланысты қаржылық көрсеткіштерден туындаған  экономикалық әсердің үйлесімі байқалады. Микроқаржыландыру үй шаруашылығы мен жеке дара кәсіпкерліктің жыл сайынғы табысының деңгейін біртіндеп көтере отырып кедейшіліктің тамырын жоюға ықпал етуі мүмкін.

Микроқаржыландыру институттарының ұйымдық-құқықтық нысаны  әртүрлі болуы мүмкін (мемлекеттік коммерциялық  емес мекеме, коммерциялық емес қор, өзара кредит берудің кооперативі және т.б.) және қаржыландыру көзімен, қолданыстағы заңнамамен және салық салумен айқындалады.

Микрокредит беру жүйесінің қалыптасу проблемасын шешуде мәні өндірісті дамыту үшін  қолайлы салықтық және инвестициялық  климат жасау, қаржылық институционалдық инфрақұрылым  құрудағы  бизнесті кеңейту, кәсіпкерлік субъектілерінің  арасындағы бәсекелестікті дамыту үшін жағдайлар жасауға бағытталған мемлекет   маңызды рөл ойнайды.

Микрокредит беру жүйесі өз негізін ел Президентінің халыққа жолдауынан алады «Қазақстан – 2030: қауіпсіздікті нығайту және барлық қазақстандықтардың игілікті жағдайын жақсарту» (10.10.1997 ж.), онда «ауылдың анағұрлым  күрделі проблемалары  2000 жылы микрокредит беру арқылы шешілетін болады…» делінген.

Кедейшілікпен және жұмыссыздықпен күрес стратегиясы 1998-2000 жылдары микрокредит  енгізуге және шағын және орта бизнесті дамытуға  негізделді.

Осылайша, Ел Басының осы Жолдауы Қазақстан Республикасының анағұрлым қамтылған азаматтарына микрокредит берудің 1998-2000 жылдарға арналған  бағдарламасын  (ҚРҮ-нің 12.02.1998 ж. №14 қаулысы) қабылдау үшін  алғышарт болды. Осы бағдарламаға сәйкес  азаматтарға, ресми тіркелген жұмыссыздарға, олар мемлекеттік әлеуметтік қолдаудың кез келген  түрінен ерікті бас тартқан жағдайда өз ісін жасауға микрокредиттер берілді.

Микрокредит беру туралы  ережеден тұратын келесі құжаттар, мыналар болды: шағын кәсіпкерлікті қолдау іс-шараларының бірі  шағын бизнес субъектілерінің кредиттік серіктестіктерді, өзара сақтандыру қоғамын құрғаны үшін көтермелеу болған «Қазақстан Республикасында шағын кәсіпкерлікті 1999-2000 жылдарға арналған  мемлекеттік қолдау туралы» Қазақстан Республикасы Президентінің  Жарлығы (31.12.1998 ж.); басымдылық тәртіпте  микрокредит беру жүйесі Қазақстанның дағдарысқа ұшыраған және экологиялық кедей аудандарда таратылуы тиіс Кедейшілікпен және жұмыссыздықпен күрестің 2000-2002 жылдарға арналған бағдарламасы (03.06.2000 ж. №6).

Микрокредит беруді дамытудың мемлекеттік саясатында  тағы бір ілгерілмелі қадам 2006 жылғы желтоқсанда  қолданыстағы  заңға  өзгерістер мен толықтырулар енгізу болып табылады. Енгізілген өзгерістерге сәйкес микрокредиттік ұйымдардың қызметтерін біздің республиканың кез келген  азаматы, бизнес субъектісі, қызметшілер, яғни кез келген жеке немесе заңды тұлға пайдалана алады.  Микрокредиттік ұйымдар беретін кредиттің максималды сомасы  1,0 млн. теңгеден (1000 есе айлық есептік көрсеткіш — АЕК) 8,7 млн. теңгеге дейін (8000 АЕК)  ұлғайтылды. Бұл  Қазақстанда өзіндік бизнесті ашу үшін  талап етілетін сомаға жақын шамамен  70000 АҚШ долларын құрайды.  (Мысалы: шаштараз немесе дүкен ашу үшін Астана қаласының жақсы ауданынан  бір бөлмелі пәтер  сатып алу, шамамен 50 000 АҚШ доллары тұрады, бұл 6,3 млн. теңгеге жақын. Осы пәтерді қайта жабдықтауға 1,0 млн.теңге және жабдық, маңдайша және  шикізат сатып алуға – қалған 1,4 млн. теңге қажет болады).

Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2005 жылғы 22 тамыздағы № 862 қаулысымен бекітілген «Шағын кәсіпкерлікті дамыту қоры» акционерлік қоғамын дамытудың 2005-2006 жылдарға арналған тұжрымдамасына сәйкес микрокредиттік жүйені қолдау  екі бағыт бойынша  жүргізіледі:
—    Микрокредиттік  ұйымдарды «ШКДҚ» АҚ-тың үлестік  қатысуымен  құру және оларды ресурстық  қолдау; «Шағын кәсіпкерлікті дамыту қоры» АҚ-тың (бұдан әрі — Қор)  үлестік қатысумен бағдарламаны іске асыру шеңберінде 30 микрокредиттік ұйым (бұдан әрі — МКҰ) құрылды. Қор инвестицияларының құрылған МКҰ жарғылық капиталына  жиынтық мөлшері  98,9 млн. теңгені  құрады. Оның ішінде 2006 жылы Қор инвестицияларының құрылған МКҰ жарғылық капиталына  жиынтық мөлшері 18  млн. теңге 9 МКҰ құрылды (олардың 7 МКҰ 14,0 млн. теңге сомасына  қайта қаржыландырылды).
— Қолданыстағы микрокредиттік ұйымдарға кредит беру.
Қазақстанда микрокредит беру  секторын  дамыту бағдарламасы бойынша   Қор жалпы сомасы 4 183,76 млн. теңге  129 жобаларды қайта қаржыландырды, оның ішінде 2006 жылы      70 жоба  жалпы сомасы 2 703, 08 млн. теңге (ставка 6 %).    2007 жылы 1 қаңтарда СА деректері бойынша республикада 745 микрокредиттік ұйымдар (МКҰ) құрылған. Олардың дамуы үшін негізгі алғышарттар экономиканы тұрақтандыру, банктік операциялардың құрылымын өзгерту, халықтың табыс табу деңгейін арттыру және  кредиттік ресурстарға  әлеуетті жоғары  сұраныстың болуы.

Мемлекет бас­шысы Нұр­сұлтан Назар­баевтың “Қа­зақ­стан өз да­муындағы жаңа серпіліс жасау қарсаңында” атты Жол­дауын­да “Шағын кәсіпкерлікті дамыту қоры” АҚ ха­лықтың кәсіпкерлік әлеуеті мен бас­тама­шылығын іске асыруға ұмтылған түрлі топтар үшін қаржы ресурстары мен сарап­тама жа­саудың нақты қайнарына айналуға тиіс екен­дігі және Қордың өкілдік желісін кеңейту, өңірлердегі кәсіпкерлікті қолдауға бағыттал­ған  жұмысты күшейту қажеттілігі айтылды.  Жалпы алғанда,  жүзеге асырып отырған қызметі осы Жолдауға сәйкес Қордың алдына қойылған міндеттерімен толық сәйкес келеді деп айтуға болады.

Кәсіпкерлікті қаржылық қолдаумен қам­та­масыз ету мәселесі шешімін тапты деуге әлі ерте. Несиеге қолжетімділігі оларды ресімдеудің күрделілігінен және пайыздық мөлшерлемелердің жоғарылығынан шектеулі болып отыр. Шағын және орта кәсіпкерлік субъек­тілерін несиелендіру саласындағы ахуалды түбегейлі өзгерту үшін қаржыланды­рудың банктерде қалыптасқан тетіктерінен өзге қосымша нысандары мен тетіктерін дамыту қажет.

«Микрокредиттік ұйымдар туралы» Қазақстан Республикасының Заңы  қолданысқа енгеннен бастап  (2003 жыл) тіркелген МКҰ саны 7,5 есе немесе 645 ұйымға ұлғайды. Бұл микрокредиттік ұйымдар рөлінің артқанын, кәсіпкерлік субъектілері үшін де, сонымен қатар халықтың кең тобы үшін де үлкен мүкіндіктердің түсінушіліктігін білдіреді.    /10/

ҚОРЫТЫНДЫ

Қорыта келе,   біз  кәсіпкерліктің  дамуын,  соның  ішінде,  Қазақстандық  кәсіпкерліктің  пайда  болуы мен  дамуын,  оның түрлерін, яғни  кәсіпкерліктің  формасын  таңдаудағы  факторлар, кәсіпкерліктің көлемі  жағынан,  ұйымдық-құқықтық  нысандарына  байланысты таңдалу  формаларын,  кәсіпкерліктің  экономиканың  маңызды  элементі  ретінде әсерін  қарастырдық. Сонымен қатар,  кәсіпкерлікті  мемлекет  тарапынан  қолдау  мақсатында  жүргізілетін  әртүрлі  саясаттар  мен  іс-шараларды,  соның  ішінде,  мемлекеттік  қолдау  нәтижесінде   пайда  болып,  дамыу  үстіндегі  түрлі  институттурды және  ұйымдарды  қарастырдық.

Жалпы  кәсіпкерлік  дегеніміз  меншiк түрлерiне қарамастан, азаматтар мен заңды тұлғалардың, тауарларға (жұмысқа, қызметке) сұранымды қанағаттандыру арқылы таза табыс табуға бағытталған, жеке меншiкке не мемлекеттiк кәсiпорынды шаруашылық басқаруға құқығына (ммелекеттiк кәсiпкерлiк) негiзделген ынталы қызмет.

Қазіргі  кезде,  кәсіпкерлік  Қазақстан  экономикасының  маңызды  элементі  болып  табылады. Осы   тұрғыдан кәсіпкерлікті  мемлекет  тарапынан  қолдау  шаралары өте орынды  болып  табылады. Кәсіпкерлікті  дамыту  мақсатында  келесідей  институттар  құрылып  қазіргі  кезде  өз  қызметтерін  көрсетуде:  «Технология трансферті және инжиниринг орталығы» АҚ;  «Маркетингті-сараптамалық зерттеулер орталығы» АҚ;  «Шағын кәсіпкерлікті дамыту қоры» АҚ;  «Ұлттық инновациялық қоры» АҚ.  Сонымен  қатар, мемелекеттік  қолдау мен  отандық  кәсіпкерлердің  өз  ынталары  нәтижесінде келесідей  одақтар  құрылған:  «Қазақстан  Республикасының  сауда-өнеркәсіптік палата Одағы» ЗТБ;  «Қазақстан кәсіпкерлеріның форумы» ЗТБ;  «Атамекен» Қазақстанның жұмыс берушілері және кәсіпкерлерінің жалпыұлттық одағы» ЗТҚ.