Сборник научных статей научно-практической конференции «Байтанаевские чтения-Х»

214 
тіркестерінің қатарына жатқызамыз ба деген сұраққа тіл мамандары осы 
уақытқа дейін әр түрлі жауап беріп келеді. Бұл жайында О.С.Ахманова былай 
дейді: «Байланыстың негізгі үш түрі — атрибутивті, комплективті және 
предикативті түрлерінің ішінен біріншісі әркашан да сөз тіркесін тудырады: 
байланыстың екінші түрі өздерінің тығыз байланысты формаларында ғана сөз 
тіркесін туғызады, үшіншісі оны (сөз тіркесін) ешқашан да тудыра алмайды» [2, 
454-455]. 
Осы сөздердің қолданылуының кеңеюі не тарылуына сәйкес сөз 
тіркестерінің сыңарларының тіркесу қабілеттілігі де өзгеріске ұшырайды. 
Соған байланысты кейбір сөздер тіркесіп келіп, мағыналары тарылу процесіне 
ұшырап, бір түйдек болып, бір сөйлем мүшесінің қызметін атқарып, олардың 
тіркесуінен қосымша грамматикалық мағына пайда болады. Мұндай тіркестерді 
М.Балақаев өзінің еңбегінде түйдекті тіркестер деп атап өтеді. 
«Түйдекті тіркестер құрамындағы сөздердің бәрінің не біреуінің лексика-
семантикалық 
мағынасы 
болмайды. 
Олардың 
тіркесуінен 
қосымша 
грамматикалық мағына пайда болмайды деген пікірге Сайрамбаев Т. мен 
Балақаев М. қосылады. Сонымен бірге бұлардың еңбектерінде түйдекті 
тіркестер ішінара мағыналық түрлерге бөлінетінін айта кеткен. Олар жоғарыда 
атап өткен сөздер тобы» [3, 32]. 
В.В.Бабайцева, 
В.В.Виноградов, 
А.С.Смирницкий, 
К.Аханов, 
Н.А.Баскаков сөз тіркесіне номинативті қасиет тән десе, Ю.В.Фоменко, 
А.Моисеев, М.Балақаев сөз тіркесінің номинативтілігін жоққа шығарады. 
В.В.Виноградов: «Сөйлем құрамына ғана және сөйлем арқылы сөз тіркестері 
коммуникативті құралдарының жүйесіне ене алады. Сөйлемнен тыс, тек соған 
керекті кұрылыс материалы ретінде каралатын сөз тіркестері сөздер тәрізді 
болады да, тілдің номинативті кұралдарының саласына, заттарды, 
құбылыстарды, процестерді белгілеу құралдарының қатарына ене алады»-дейді 
[4, 19]. 
К.Аханов бұл пікірді қуаттайды: «Сөз тіркестері номинативті сипатқа 
бұрыннан жасалып койған, даяр тұрған единицалар ретінде емес, сөздердің 
тілдік грамматикалық зандары бойынша тіркесуі арқылы ие болады» [1, 6]. 
М.Балақаев номинативтілік қасиет туралы өз еңбегінде анық көрсеткен [3, 
12]. «Ол сөз тіркесінің бәріне номинативтілік мән тән емес екендігін, тек 
олардың жұмсалу орайында аткқаратын қызметі тұрғысынан номинативті деп 
тануға болатындары бар деп, оған сөз тіркесі құрылысында пайда болған 
терминді, тұрақты атауларды (социалистік жарыс, қант қызылшасы, темір жол 
т.б.) жатқызады. С.Исаев мұндай тіркестерді атаулық тіркестер деп атауды 
ұсынады да, «… қазақ тіліндегі атаулық тіркестер жаңа сөз жасаудың да бір 
көрінісі болып есептелсе керек» деп тұжырымдайды [5, 29]. 
Белгілі түркітанушы Н.К.Дмитриевтің сөз тіркесін сөйлемнен айырып 
тану туралы айтқан пікірлері де тіл білімінде біраз талас тудырды. «Әсіресе 
бастауыш-баяндауыштық қатынаста тұрмаған сөздер табының бәрін сөз 
тіркесіне жатқызу, пайымдауды (суждение) сөйлемнің сөз тіркесінен 
ажыратушы меже деп тануы біраз дәлелдеуді кажет етеді» [6, 202-203]. 

215 
Пайымдауды сөйлемді сөз тіркесінен ажыратушы меже деп тану туралы 
көзқарастар Н.А.Баскаков еңбектерінде де кездеседі [7, 50]. Ғалымның сонымен 
бірге аталған екі синтаксистік категорияны (сөз тіркесі мен сөйлем) ажыратуда 
басыңкы сыңардың грамматикалык формасын меже етіп алу керектігі туралы 
пікірі де бар.
«Сөз тіркесін жан-жакты зерттеген ғалымдардың бірі – Е.И.Убрятова якут 
тілінің синтаксисіне қатысты еңбегінде сөз тіркесінің негізгі түрлерін 
синтаксистік байланысқа негіздей қарастырады» [8, 38].
Сөз тіркесін өзге кұбылыстардан ажыратуға негіз болатын бірнеше 
белгілер бар, соның ішінде ең негізгісі — бағыныңқы, басыңқылық қасиет. Осы 
тұрғыдан предикативтілік қатынас негізінде жасалған тіркестерді сөз 
тіркестерінің қатарына жатқызамыз ба деген сұраққа тіл мамандары осы 
уақытка дейін әр түрлі жауап беріп келеді. Бұл жайында О.С.Ахманова былай 
дейді: «Байланыстың негізгі үш түрі — атрибутивті, комплективті және 
предикативті түрлерінің ішінен біріншісі әрқашан да сөз тіркесін тудырады: 
байланыстың екінші түрі өздерінің тығыз байланысты формаларында ғана сөз 
тіркесін туғызады, үшіншісі оны (сөз тіркесін) ешқашан да тудыра алмайды» [2, 
454-455]. 
М.Балақаев мұндай көзқарасты кұптамайды: «Сөйлемді сөйлемдік 
касиеттеріне карап, сөз тіркестерін де өзіндік касиеттеріне карап танып, 
мысалы жазық дала дегенді сөз тіркесі деп танысақ, атқа мінді дегенді әрі 
сөйлем, әрі сөз тіркесі деп карау керек», — дейді [5, 94]. 
С.Исаев өз зерттеуінде күрделі етістікке қатысты айтылған негізгі ойларға 
толдықтай сараптама жасаған. «Зерттеулерде күрделі етістік негізгі екі түрлі
аспектіге сараланған: 
1. Күрделі етістік – таза грамматикалық тұлға (Ы.Маманов, С.Исаев). 
2. Күрделі етістік 
– сөзжасамдық тұлға (К.Аханов, А.Ысқақов, 
Н.Оралбаева)» [9, 268]. 
А.Ысқақов «Қазіргі қазақ тілі» (морфология) деген еңбегінде күрделі 
етістікке мынадай анықтама береді: «Қазақ тілінде кемі екі я одан да көп 
компоненттерден құралып, сөйлеу тілінде де, жазба тілде де бірдей қолданыла 
беретін есімді тіркестер мен етістікті тіркестер де бір категория ретінде 
қаралып, күрделі етістік деген терминмен аталып жүр» [10, 126].
Күрделі етістіктің синтаксистік қызметі, байланысу тәсілдері, формасы 
туралы А.Аблақов «Қазақ тіліндегі етістікті сөз тіркестері», «Меңгеріле 
байланысқан етістікті сөз тіркестері» деген еңбектерінде жан-жақты зерттеп, 
талдау жасаған [11, 35-46]. 
Күрделі 
тіркестердің өзіне тән болмыс-қасиетін зерттеу сан 
ғасырлардан бері зерттеушілер назарынан түспей келе жатса да, оның бүгінгі 
күн талабынан зерттеуді қажет етіп жатқан тұстары әлі де көп. Бұл бағытта 
біршама мәселелер анықталып, құнды зерттеулер жарық көрді. Бұл зерттеулер 
қазақ лингвистикасындағы күрделі сөз тіркестерінің дамуына, олардың басқа да 
қырларының зерттелуіне негіз болғаны анық.

жүктеу/скачать 8,82 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: