Сборник научных статей научно-практической конференции «Байтанаевские чтения-Х»

97 
ӘОЖ 821.512.122
АБАЙ ПОЭЗИЯСЫНЫҢ КӨРКЕМДІК ӘЛЕМІ 
Тажен Айдана
– 9 сынып оқушысы
 
Ғылыми жетекші: Бейсенбаева Р. Х. – 
ф.ғ.к., аға оқытушы, ОҚМПУ
 
Рыскиева А.А.
– М.Х.Дулати атындағы үш тілде оқытатын 
8 мамандандырылған гимназиясының қазақ тілі мен әдебиеті пәнінің мұғалімі, 
Шымкент, Қазақстан 
Резюме 
В статье говорится о роли творчества Абая в развитиии казахской литературы, 
казахской поэзии. Произведения Абая отличаются глубоким смыслом, новыми поисками, 
художественным своеобразием, новыми методами изображения и новаторством в 
казахской поэзии. Язык поэзии Абая – новая веха в развитии казахского литературного 
языка. В статье анализируется художественные особенности поэзии Абая. 
 
Абай өз өлеңдері қазақ әдебиетіне үлкен заңдылығымен енді. Өлең 
жүйесіне әртүрлі көркемдік тәсілдерді алып келгені белгілі. Сондай көркемдік 
тәсілдердің бірі кейіптеу. Кейіптеу – әр түрлі жануарларды, табиғат 
құбылыстарын немесе жансыз нәрселерді адам кейпіне келтіріп суреттейтін 
көркемдік тәсіл.
Ақ киімді, денелі, ақ сақалды, 
Соқыр мылқау танымас тірі жанды. 
Үсті-басы ақ қырау түсі суық, 
Басқан жері сықырлап келіп қалды. 
Дем алысы - үскірік аяз бен қар, 
Кәрі құдаң - қыс келіп, әлек салды. 
Ұшпадай бөркін киген оқшырайтып, 
Аязбенен қызарып ажарланды [1] - дей келе, Абайдың 
»Қыс» 
атты өлеңінде қыс мезгілі кейіптеу тәсілі арқылы мейірімсіз, түсі суық, 
қатал шал кейпінде бейнеленген. 
Жүрегім, нені сезесің, 
Сенен басқа жан жоқ па? 
Дүниені, көңілім, кезесің.
Тиянақ жоқ па, қой, тоқта! 
[1] 
-деген өлеңінде де ақын 
жүрек деген сөзді кейіптеу бейне ретінде алып, ой-сезімін соларға қаратып 
айтқандай болады. Бұл тәсіл ақынның жан-сезімін, ішкі көңіл-күйін асқан 
нәзіктікпен, әсерлі етіп жеткізуіне мүмкіндік береді. Ақынның өзіне сауал 
қойып, өзіне тоқтау айтуы – мұның бәрі ой-сезім тереңдігін, әсерлі жан 
тебіренісін көрсетеді. Осылайша ақын бір сәт өзінің көңілімен, жүрегімен сырт 
адамша тілдеседі. Бұл тәсіл өлеңнің сыршылдық сипатын күшейте түседі.
Нәзік сыршылдық Абайдың махаббат лирикасынан да мол табылады.
Абай өзінің саналы ғұмырында махаббат тақырыбында кең қалам тіреген.
Махабатсыз дүние бос 
Қайуанға оны қосыңдар.
[2]

98 
Сонымен бірге ақынның махаббат жайлы өлеңдерінде сұлу әйелдің 
сымбатын, портретін бейнелелеу арқылы өзіндік ерекше қолтаңбасын 
көрсетеді. 
Қақтаған ақ күмістей кең маңдайлы, 
Аласы аз қара көзі нұр жайнайды. 
Жіңішке қара қасы сызып қойған, 
Бір жаңа ұқсатамын туған айды. 
Маңдайдан тура түскен қырлы мұрын, 
Ақша жүз, ал-қызыл бет тіл байлайды. 
[1]
Абай қыздың көркін осындай тамаша суреттеп, оқырманынын көз алдына алып 
келеді.
Сөйлесе сөзі әдепті әм мағыналы 
Күлкісі бейне бұлбұл құс сайрайды
[2]
– дей келе, 
қазақ қызының бойындағы сыртқы сұлулық пен ішкі нәзіктіктің үйлесімін 
әдемі сөз өрнектерімен жазады. Сонымен қатар, ғашықтық пен құмарлықтың 
екі түрлі нәрсе екендігін ажыратып айтып береді.
Ғашықтық пен құмарлықпен - ол екі жол, 
Құмарлық бір нәпсі үшін болады сол. 
Сенен артық жан жоқ деп ғашық болдым, 
Мен не болсам болайын, сен аман бол. 
[1]
Абайдың махаббат лирикасында адамның жан дүниесінің, нәзік сезім 
иірімдерінің шебер бейнеленуі жағынан «Қызарып, сұрланып...» деп 
басталатын өлеңін айрықша атаған жөн. 
«Қызарып, сұрланып...» - Абайдың 1891 ж. жазған өлеңі. Махаббат 
лирикасының озық үлгісі. Әрқайсысы 4 тармақты 9 шумақтан тұрады. Абай 
ғашықтық сөзімді, махаббат мұңын аса бір шабытпен, беріле құлаған 
ынтықтықпен кестелеген. жан-тәнімен беріліп жырлай алады десек, осы 
шындықты Абай өлеңінен айқын керуге болады. 
Қызарып,сұрланып, 
Лүпiлдеп жүрегi 
Өзгеден ұрланып. 
Өздi-өзi керегi...
[2]
«Қызарып, сұрланып...» өлеңінде Абай махаббат сезімі бойын билеген 
жастардың күйін тамаша суреттеген. Ақын қолданысындағы «қызарып, 
сұрланып ... жүрекпен алысып, лүпілдеп жүрегі... саусағы суынып...» сынды 
сипаттаулар қыз бен жігіт арасындағы бір-біріне деген шынайы сезімді 
суреттеуге жұмылдырылған. Ақын көсемше түлғалы етістіктерді өзге де 
өлеңдерінде жиі қолдану арқылы өлеңнің көркемдігін арттыра түседі. Абай өзі 
сипаттаған образын дәл, әсерлі етіп беру үшін етістіктерді жиі қолданған, 
оларды көбінесе өткен шақ көсемше тұлғасында пайдаланады. Мысалы,
жалпылдап, бартылдап, шаңқылдап, шартылдап, тарпылдап, лепілдеп, дікілдеп, 
күпілдеп, шыбындап, жымыңдап 
 
деген етістіктерді образ ашу мақсатында 
қлданып отырған.

99 
Абай өлеңнің іші поэтикалық ойға яғни идеяға толы болуына көп күш 
салды. Осы ой тереңдігін беру мақсатында оны әсерлі етіп беретін амал-
тәсілдерді іздеттірді. Абай үнемі ізеніс үстінде болды. Сол себепті де, Абай 
ақынның тілі өзіне дейінгі, өзімен тұстас қазақ ақындары тілінен ерекшеленіп 
тұрады.
Абай қаламынан туындаған өлеңдерден эпитеттердің жиі қолданысын 
байқаймыз. Мысалы, 
ет жүрек
, 
жау жүрек, ит жүрек, ыстық жүрек, ауру 
жүрек 
дегендерінде ақын тұрақты эпитеттерді жұмсаса, 
асау жүрек, асыл 
жүрек
, 
сұм жүрек, мұз жүрек, жылы жүрек, үрпейген жүрек, қырық жамау 
жүрек 
дегендерінде өзгеше эпитеттерді келтіреді. Абай тіліндегі ауыспалы 
мағынада келтірілген образды сөздерден
құралған
тың эпитеттер де өте көптеп 
кездеседі. Мысалы,
қырмызы қызыл жібек бозбала, нұрлы сөз, аума-төкпе 
заман, нұрлы ақыл, сүтпен енген надандық т.б. Мұндағы надандық, сөз, ақыл 
деген сөздер 
ауыспалы мәнде бейнеленген сөздер болып табылады. Абай 
қолданысында заттың, нәрсенің, құбылыстың тікелей сыр-сипатын көрсететін 
ай
қындаулар да өлең өрнегін ерекшеліеп тұрады.
Мысалы а
қын өлеңдеріндегі 
дымқыл
тұман,
жарық
ай,
желсіз
түн , 
күркіреп жатқан 
өзен,
шұрқырап 
жатқан
жылқы,
түсі суық сұр
бұлт, т.б. эпитеттер Абай өлеңінің көркемдік 
әлемін әдемілейды.
Абай өлең сөзінің «іші – алтын, сырты – күміс» болуын талап етеді.
Өлең сөздің патшасы, сөз сарасы,
Қиыннан қиыстырар ер данасы,
Тілге жеңіл, жүрекке жылы тиіп,
Теп тегіс, жұмыр келсін айналасы. [2]
Абай поэзия үлгісінде жаңашылдық пен тапқырлық танытқанымен, қазақ 
фольклорлық поэзиясын толық мойындайды, әрі өзінің кей өлеңдерінде халық 
әндері үлгісінде жазған. Абай поэзиясының тілі, метрлік жүйесі және көркемдік 
әдістері жағынан қазақ фольклорлық поэзиясының тамаша дәстүрін 
жалғастырып дамыта білді, сол себептен, оның өлеңдерінің ұлттық бояуы тіпті 
де көрнекі әрі айшықты болды. 

жүктеу/скачать 8,82 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: