Семинар-15 сағат ожсөЖ 45 сағат Барлығы 135 сағат Орал, 2011 ж

• 
  оқулықтың жадығаттары қазіргі ғылымның деңгейіне сай болуы керек;
  
• 
  оқулықтың мазмұны, тараулардың орналасуы сол пәннің бағдарламасына сай болу керек;
  
• 
  оқулықтағы материалдың баяндалуы логикалылығымен, қатарландыруымен ерекшеленеді;
  
• 
  оқулыққа қойылатын маңызды талаптардың бірі - теория мен практиканың байланысы ұстанымын үнемі жүзеге асырып отыру болып табылады;
  
• 
  еске сақтауға тиісті анықтамалар қорытындылар тұжырымдамалар т.б. оқулықта бөлініп көрсетіледі;
  
• 
  оқулықтар жақсы безендірілуге тиісті, ойластырылған және мұқият таңдалған иллюстрациялармен қамтамасыз етілуге тиіс.
  

Қазіргі жақсы оқулықтар өзінде оқулықты /ғылым негіздерін жүйелі баяндау/, жұмыс кітабы, дәптер /сұрақтар, тапсырмалар/, оқу жадығаттарының жинағы, /құжаттар, әдеби мәтіндер/ және анықтамалық /терминологиялық сөздік, таблицалар т.б./ сияқты өзара тығыз байланысты элементтерді ұштастырады.

Оқулықтың оқу құралынан айырмашылығы ол бағдарламаға сәйкес жазылады, ал оқу құралы бағдарламадан тыс жадығаттарды қамтиды. Оқу құралдарына оқулыққа қойылатын талаптарды да қояды.

Дәстүрлі оқулықтармен бірге электрондық оқу жадығаттары пайдалана бастады: видеодискалар, видеокассеталар.

1. 
   Білім және оның мазмұны туралы түсінік бер.
   
2. 
   Білім мазмұнының көздерін ата.
   
3. 
   Білім мазмұнына қойылатын жалпы талаптарды көрсет.
   
4. 
   Оқу жоспары дегеніміз не?
   
5. 
   Оқу бағдарламасы дегеніміз не?
   
6. 
   Оқулық дегеніміз не?
   
7. 
   Оқу құралы дегеніміз не?
   
8. 
   Оқулыққа қойылатын талаптарды ата.
   
9. 
   Оқу жоспары неше компоненттен тұрады?
   

№20 дәріс тақырыбы: Оқыту процесінің мәні

1. Оқыту процесінің мәні және оның функциялары.

2. Оқытудың түрлері.

3. Оқушылардың танымдық іс-әрекеінің ерекшеліктері.

4. Оқыту процесінің құрылымы, негізгі сатылары.

1.Оқыту – қоғамдық қатынастарды, қоғамдық сананы, мәдениетті және өнімді еңбек тәжірибесін, қоршаған ортаны белсенді өзгерту және қорғау туралы білімді ересектерің мақсатты бағытталған, ұйымдасқан, жүйелі түрде беруі және оны өсіп келе жатқан ұрпақтың меңгеруі. Ол ұрпақтың сабақтастығын, қоғамның толықтай қызмет етуін және тұлғаның дамуының сәйкесті деңгейін қамтамасыз етеді. Оқыту процесінде оқушылар адамзаттың қоғамдық-тарихи тәжірибесінен белгілі бір жақтарын меңгереді: идеологияны,саясатты, ғылымды, мораль, еңбек, әдебиет және өнер, жалпы және денелік мәдениетті. Оқыту тұлғаның жан-жақты және үйлесімді дамуының негізін салады.

Оқытудың ғылыми танымнан айырмашылығы бар. Ғылыми зерттеу адамзатқа белгісіз білімді ашып берсе, оқушы адамзатқа белгілі тек өзіне белгісіз білімдер жүейсін меңгереді.

Оқыту мұғалім мен оқушының бірлескен іс-әрекеті ретінде екі өзара байланысты процеске бөлінеді: сабақ беру мұғалімнің іс-әрекеті ретінде және оқу оқушының іс-әрекеті ретінде. Мұғалім қоғамның мүддесін көздейді, ол оқушы меңгеруге тиісті адамзаттың тәжірибесін өзінде алып жүргенге іспетті. Сабақ беру бірнеше жақтың қосындысы болады: мұғалімнің өз пәнін білуі, оқыту-тәрбиелеу процесін ұйымдастыра білу іскерлігі, қазіргі оқыту әдістерін білуі, оқушының танымдық мүмкіншілігін, оның ақыл-ой дамуының терең түсінуін, шәкірттің тұлғалық белгілерін қалыптастырудың жолдарын білуі. Оқу – белсенді танымдық процесс, онда оқушының ақыл-күштері, мінезінің моральдық және еріктік белгілері, тұлғаның белгілері және темпераменті қалыптасып, көрініс табады.

Оқыту өзіне үш функцияны енгізеді: білім берушілік /білімдерді меңгеру процесі, оқу дағдылары мен іскерліктерін қалыптастыру/, дамытушылық /оқушыларды психикалық және денелік дамыту/, тәрбиелеушілік /оқу іс-әрекеті оқушыны тәрбиелейді, онда патриоттық, адамгершілік сапалар, көзқарастар, сенімдер, мұраттар, эстетикалық сезім, тәртіптілік, еңбексүйгіштік т.б./.

Оқытудың білім берушілік, дамытушылық және тәриеленушілік функцияларын жүзеге асыру оқушының тұлғасын қалыптастыру процесіне кешенді тұрғыны қамтамасыз етеді.

2. Қазіргі мектепте оқытудың 3 түрі қолданылады: түсіндірмелі – иллюстративтік /ТИ/, кейде оны дәстүрлі оқыту деп атайды; проблемалық /Пбо/; бағдарламаланған /программированное/ /БО/ және оның негізінде дамыған компьютерлік оқыту /КО/.

Түсіндірмелі – иллюстративтік оқыту. Мұндай оқытудың негізгі әдісі – түсіндіруді көрнекілікпен ұштастыру. Оқушылардың іс-әрекетінің жетекші түрлері – тыңдау және еске сақтау. Басты талап және тиімділігінің көрсеткіші – оқығанды қатесіз қайталап айту. Түсіндірмелі – иллюстративтік оқытудың он жақтары: уақыт үнемдейді; оқушылардың күрделі білімдерді түсінуін жеңілдетеді; оқыту процесін тиімді басқаруды қамтамасыз етеді. Кемшіліктері: «даяр» білімдерді беруі, оқыту процесін жекелеп және саралап жүргізуге толық жағдай жоқ.

Проблемалық оқыту эвристикалық әдістерді қолдануға негізделген оқытудың бір түрі. Мақсаты – практикалық және теориялық – танымдық сипаттағы проблемдік жағдайларды шешу процесінде эвристикалық іскерліктерді дамыту. Іздеушілік процеске оқушылардың білімдері және талдау іскерліктері қатыстырылып, олар онан әрі белсенділік сипатқа ие болады. Оқу проблемасы күрделі болғанымен оқушылардың оларға әлі жететін болу керек. Проблеманы шешудің кезеңдері: оқу проблемасына кірістіру және оны ұғыну; осы сұрақ бойынша бар білімді талдау, олардың жеткіліксіздігін анықтау, жетіспейтін ақпаратты іздеуге қатыстыру; мәселені шешу үшін әртүрлі тәсілдермен білімді табу; алынған нәтижені тексеру. Проблемалық оқытудың оң жақтары: өзіндік шығармашылық іс-әрекет арқылы дербес түрде білімге ие болуы, оқу әрекетіне жоғары қызығушылық, өнімді ойлауды дамыту, оқытудың берік және әрекетті нәтижесі. Кемшіліктері: оқушылардың танымдық әрекетін басқарудың қиындығы, әлсіздігі, қойылған мақсатты орындау үшін көп уақыт кетеді.

Бағдарламаланған /программалық/ оқыту - әрекеттердің /операциялардың/ бірізділікті жүйесі, оларды орындау алдын-ала жоспарланған нәтижеге әкеледі. Бағдарламалап оқытудың негізгі мақсаты – оқыту процесін басқаруды жақсарту. ПО ерекшеліктері: оқу материалы бөлек-бөлек порцияларға бөлінеді: оқыту процесі бірізділікті қадамдардан тұрады, онда білімнің порциясы және оларды меңгеретін ойлау операциялары бар; әрбір қадам тексерумен аяқталады /сұрақ, тапсырма, т.б./; егерде оқушы қадағалаушы тапсырманы дұрыс орындаса материалдың жаңа порциясын алады да оқытудың келесі қадамын орындайды; оқушы дұрыс емес жауап берсе көмек және қосымша кеңес алады; әрбір оқушы дербес жұмыс істейді және әлі келетін қарқынды оқу материалын меңгереді; бүкіл қадағалаушы тапсырмалардың орындалуы есепке алынады және олар оқушының өзіне /ішкі кері байланыс/ және мұғалімге /сыртқы кері байланыс/ белгілі болады; педагог оқытуды ұйымдастырушы және оқушы қиындық көргенде кеңес беруші рөлінде болады; оқыту процесінде БО құралдары кеңінен пайдаланады: программаланған оқу құралдары, тренажерлер, қадағалайтын жабдықтар, оқыту машиналары.

Жеке электрондық-есептеу машиналарының қарқынды дамуы компьютерлік оқытудың жаңа технологиясын дүниеге әкелді. Қазіргі кезде оларды қолданудың жолдарын іздестіру қажет.

3. Оқыту процесінің методологиялық және философиялық негізі диалектикалық материализмнің таным теориясы болып табылады, онда таным процесінің диалектикасы, ойдың бір кезеңнен екінші кезеңге қозғалысы ашып көрсетіледі.

Адамның танып білуі бірнеше кезеңнен өтеді:

1) Ең алдымен сезімдік тану болады, ол арқылы бала өзін қоршаған табиғи және әлеуметтік құбылыстары, оқиғалар, заттар туралы түрлі елес алады. Осы сезімдік образдар барынша жүйеленсе және жалпыланса, балаға мектепте оқу жеңіл болады. Бірақта сезімдік тану жүйесінде бала қоршаған дүниенің заңдылықтарын көрсете, айыра алмайды.

2) Дерексіз /абстракталық/ танып білу, ұғымдар жүйесін меңгеруі. Мұнда мектептік оқыту қажет. Оқушының танымдық іс-әрекеті бір жақты болады. Ол қоршаған дүниенің белгілі бір жақтарын оқу пәндерінің мазмұны арқылы зерттеп біледі. Оқушының танымдық іс-әрекетіндегі нақтылық және дерексіздік қарама-қайшылықты күш ретінде болып, оның ақыл-ой дамуында әр түрлі үрдістерді құрастырады.

3) Танып білудің жоғары кезеңі, яғни жоғары дамыған абстрактылық ойлаудың негізінде қоршаған дүние туралы жалпыланған елес қалыптасып, ал ол өз кезегінде көзқарастарды, сенімдерді, дүниеге көзқарастарды қалыптастырады.

Мектептегі оқу баланы ғылыми білімдер, ұғымдар, заңдылықтар дүниесіне енгізеді. Оқушы аз уақыттың ішінде адамзат ғасыр бойы танып білген, жинақтаған білімді меңгеріп алады.

Сосын мұғалімнің жетекшілігімен оқушылар даярлық жұмыстарды орындайды. Оқу материалымен бастапқы танысу жүзеге асырылады. Онда шынайы немесе суреттелген заттармен, құбылыстармен, жағдайлармен жұмыс жүргізіліп, таныстырылады, тәжірибелерді жүргізу іске асырылады.

Бірінші кезеңде оқушылар қандай құбылыстарды, уақиғаларды, заттарды т.б. оқитын туралы ұғымдары болады және оқу міндетін түсінеді.

ІІ – кезең – оқу материалын ұғыну. Оның мәні: білімдегі теориялық астарларды бөлу және талдау. Басты ойды тауып, ұғымдарды бөліп шығарып, олардың белгілерін негіздеу, түсіндіретін материалдың сипатын ұғыну, мысалдардың жиынтығын және түсіндіретін фактілерді танып білу. Мұнда оқушының білімінде жүйе қажет, онда ол басты екінші қатардағы қосымшаны түсіндіретін элементтерді көріп отырғаны абзал. Оқып жатқанды екі түрде негіздей дәлелдей алатын болуы керек, яғни репродуктивтік түрде: мұғалімнің түсіндіру логикасын қайталайтындай және шығармашылық түрде: сөйлеуінде өзінің мысалдарын, фактілерін, шешу тәсілдерін қосуы.

Бұл кезеңді орындалды деуге болады, егерде оқушылар оқу міндетінің шешу тәсілдерін түсінсе және білімдегі жүйені ұғынса.

Мұғалім оқушылардың жаттығуларды саналы орындағанын қадағалап отыру керек. Мұғалім еске сақтаудың әр түрлі тәсілдерін оқушыларға үйретіп отырады.

Үшінші кезеңнің қорытындысында оқушылар теориялық материалды білулері қажет және оны жаттығуларды орындағанда, есептерді шығарғанда, теореманы дәлелдегенде және т.б. қолдана білуі керек. Оларда оқу іскерліктері және дағдылары қалыптасқан.

ІҮ кезеңде оқушылар алған білімді, іскерлікті және дағдыны практикалық іс-әрекетте қолдана білу қажет.

Бұл қатынаста сыныптан тыс және мектептен тыс жұмыстан үлкен мүмкіншіліктері бар. Балалардың жас техниктер, жас натуралистер үйірмелеріне, спорттық, көркемөнер секциясына т.б. шараларға қатысуы оқу іскерліктері мен дағдыларын практикалық іс-әрекеттің әр түрлерімен байланыстыруға көмектеседі.

Оқытуды оқушылардың практикалық іс-әрекетімен байланыстыру оларда моральдық сапаларды қалыптастыруға, қызығушылықтарын және ынталарын, оқудың он мотивациясын тәрбиелеуге септігін тигізеді.

Бақылау сұрақтары

1. 
   Оқыту дегеніміз не?
   
2. 
   Оқыту процесінің мәні неде?
   
3. 
   Оқыту процесінің функцияларын ата.
   
4. 
   Оқушылардың танымдық іс-әрекетінің ерекшеліктерін ата.
   
5. 
   Оқыту процесінің құрылымы, негізгі сатыларын сипатта.
   
6. 
   Оқытудың қызметін атаңыз.
   
7. 
   Оқыту түрлері, олардың кемшіліктері мен жетістіктерін атаңаыз.
   
8. 
   Оқыту түрлерінің сипаттамасын және ерекшеліктерін атаңыз.
   

№21 дәріс тақырыбы: Оқу мотивтері

1. Оқу мотивтері туралы түсінік.

2. Оқу әрекеті мотивтерін қалыптастыру.

3. Оқуға мотивацияны арттыру шарттары.

4. Оқушыларды оқуға ынталандыру.
1. Мотивтер /фр. motif, лат. moveo – қозғалтамын/ іс-әрекеттің түрткісі, олар субъектінің өмір сүру жағдайының әсерімен құрылады және оның белсенділігінің бағытталғандығын анықтайды. Мотив ролінде сұраныстары, қызығушылықтары, талпыныстары, эмоциялары, бағытталғандығы және мұраттары болып табылады. Бала мектепке келгенде мектепте болуға деген қызығушылықпен байланысты және қоғамдық өмірге белсенді қатыстырылу мотивтері онда басым болады. Өсе келе бұл мотивтер өзгеріске түседі: бір жағдайларда жақсы баға алуға деген қызығушылық пайда болады, екіншілерде білімнің өзіндік мазмұнына қызығушылық туады.

Себептендіру /мотив/ - баланы оқуға ұмтылдыратын күш. Оқушының оқу мотивтері – борыш сезімі, мұғалімнен мақтау алу ниеті, жазалаудан қорқуы, ересектердің талабын орындау әдеті, танымдық қызығушылық, сыныпта өз орнын табуға деген ұмтылысы, ата-аналарды қуантуға ниеті, «бестік» бағасын алуға талпынысы, сыйлық алуға деген ұмтылысы.

Оқу іс-әрекетіне барынша сәйкес мотивтер – оқу-танымдық мотивтері. Оқушының оқу мотивтері оның тұлғасының бағытталғандығын, жетістіктері мен сәтсіздіктерін көбіне-көп анықтайды. Оқудың мотивтері оң болуы мүмкін /білімге деген ұмтылысы, жақсы баға алуға деген ниеті, ата-аналардың және мұғалімдердің ризашылығына ие болу, құрдастарының арасында сыйлы болу, мамандық алуға ұмтылысы, еңбекке талпынысы, Отанына пайдалы болу, сүйікті адамдарға ұқсас болу т.б./ бейтарап оқыту процесіне мәнді әсер етпейтін оқушының жеке өмірінің мотивтері/ теріс оқуға кедергі келтіретін, білімді меңгеру процесіне, мектепке оқу қызығушылығына зиянды әсер ететін мотивтер: оқуға деген ниеттің болмауы, оқу білімі, өзінің оқу еңбегін ұйымдастыра білмеуі, оқуда қалып қоюы, тәртіпсіздік, жолдастарының және ата-аналарының теріс әсері/ немесе осы үш түрі ұштасуы мүмкін.

2. Мұғалімнің міндеттері: оң мотивтерді дамыту және бекіту; бейтарап оқу мотивтеріне әсер етіп, оларды оң мотивтерге айналдыруға тырысу; теріс мотивтерді ең болмағанда бейтарап мотив деңгейіне түсіруге тырысу. Оқушыны дер кезінде сүйеп, өз күшіне сенімді орнықтыру қажет.

Оқудың оң мотивін дамытудың және қалыптастырудың негізі оқу іс-әрекеті, оқудағы танымдық қызығушылықты дамыту болып табылады. Балалардың өзін басқаруға, өзін-өзі тәрбиелеуге әлі тәжірибелері аз. Проблемдік жағдайларды жасау оқу сабағына қызықтылықты, білуге деген ұмтылысты береді. Оқуға оң қатынасты туғызу үшін қызықты практикалық сабақтарды, топсеруенді, бақылауларды қолдану керек. Мұғалімнің басқарушы ролі мынада: оқумен байланысты жүйе, қызығушылықтардың, ұмтылыстардың және ниеттердің үйлесімділігін жасау болады.

Мотивацияны қалыптастыру бағдарламаларының жалпы мәні мұғалімнің оқушыларды оқуға деген саналы, жағымды, жауапкершілікпен қарау қатынасының деңгейіне көшіру, яғни оқушылардың берілген білімнің өмірде пайдалылығына саналы түсінуі деп түсінген дұрыс.

А.К.Маркова оқушылардың оқуға мотвациясын мақсатты түрде қалыптастыру жұмыстарын былайша бөліп көрсетеді:

• 
  Оқуға мотивацияны қалыптастыруға жағдай жасайтын мұғалім іс- әрекетінің тәсілдері.
  
• 
  Мотивацияның кейбір жақтарын бекітуге бағытталған арнайы жаттығулар.
  
• 
  Сабақ кезеңдерінде және үлгерімі төмен оқушылардың оқуға жағымды мотивациясын қалыптастыру және арттыру.
  
• 
  Оқушылардың оқу мотивациясын қалыптастырудың және оны зерттеу кезеңдерінің бірізділігі.
  
• 
  Оқушылардың оқу мотивациясының жағдайы мен қалыптасу барысының мәлімет картасы.
  

Мұғалімнің тікелей мотивациялық сфераны дамытуға бағытталған жұмыстарына төмендегідей ықпалдарды жатқызуға болады:

• 
  оқушылардың бойында бұрын қалыптасқан және нығайтылуға тиісті жағымды мотивациялық ұстанымдарды өзектендіру;
  
• 
  жаңа мотивациялық ұстанымдар (жаңа мотивтер, мақсаттар) мен жаңа сапалардың /саналылық, тұрақтылық/ пайда болуына жағдай жасау;
  
• 
  кейбір мотивациялық ұстанымдарды түзету.
  

Оқушыларды зерттеу оқу-тәрбие жұмысын психологиялық тұрғыдан негізделген түрде жоспарлау,оның тиімділігін дұрыс бағалау, оқушылармен жақсы қарым-қатынаста болып, оларды оқыту процесінің белсенді мүшелеріне айналдыру үшін керек (А.КМаркова).

Мұғалімнің өқу біліктілігі және оқу мотивациясын зерттеу пәніне оқушының мотиві, мақсаты, эмоциялары секілді мотивациялық сферасы компоненттерімен бірге мотивацияға зор ықпалын тигізетін оның оқу біліктілігінің жағдайы да жатады.

Оқушылардың оқуға мотивациясын қалыптастыру дегеніміз бұл мектепте оқуға деген ішкі ұмтылысты (мотив, мақсат, эмоция) қалыптастыру, оларды оқушылардың саналы сезінуі, өздерінің мотивациялық сферасын одан әрі дамытуы. Мұғалім бұл жағдайда оқушыладың мотивациялық сферасы стихиялы түрде қалай дамитынын және қалыптасатынын салқынқанды бақылаушы позициясын ұстанбай, керісінше психологиялық тәсілдер жүйесінің көмегімен оқу мотивациясының артуына дем беріп отыруы қажет.

3. Мотивацияның /стимулдаудың/ шарттары: білім мазмұнын жекелік бағытталған қызықты материалдармен байыту; барлық оқушыларға ізгілікті қатынас; танымдық сұраныстарын қанағаттандыру; қызықты қарым-қатынас; ойлауды сезіммен байыту; білуге деген құштарлықты дамыту; белсенді өзін-өзі бағалау; өзін-өзі дамытуға ұмтылыс; балалардың бастамашылығын қолдау; оқу еңбегіне жауапкершілікті қатынас.

Мотивацияның тәсілдері:

• 
  оқушының ниетіне сүйену;
  
• 
  салыстыру, мысалдар;
  
• 
  оқушыларда асқан ниетті болдырту;
  
• 
  оқушыны түсіну;
  
• 
  баланы қызықтыратын дүниелер туралы сөйлеу;
  
• 
  істелінген қылықтардың неге соқтыратынын көрсету;
  
• 
  баланың жақсы жақтарын мойындау;
  
• 
  талап қою арқылы стимулдау;
  
• 
  жетістіктерді көрсету;
  
• 
  мақтау;
  
• 
  баламен сезімдес болып сынау.
  

Ынталандырудың негізгі әдістеріне мыналар жатады: мадақтау, жазалау, жарыс.

Жазалау – бала орнатылған талаптарды орындамағанда және қоғамда қабылданған нормалар мен ережелерді бұзғанда қолданатын педагогикалық әсер. Жазалау арқылы педагогтар мен ата-аналар балаға оның қандай бір қылығын дұрыс еместігін ұғынуға көмектеседі. Өзін кінәлі сезінуге және осындай жағымсыз қылықтарды қайта жасамауға психологиялық кедергіні қалыптастыруға көмектеседі Мектептегі жазалаудың түрлері: құптамау, ескерту, ауызша және жазбаша сөгіс, сабақтан шығару, орындамаған тапсырманы орындату үшін сабақтан кейін алып келу, ата-аналарды шақыру, педагогикалық кеңеске шақырту, мінез-құлқы үшін бағаны кеміту, аз мерзімге мектептен шығару, 16 жастан кейін мүлдем мектептен шығару. Осы орайда денелік және психикалық күш қолдануға мүлдем тыйым салынады.

Жарыс – іс-әрекеттің әр түрлерінде /қоғамдық жұмыс/ оқушылардың шығармашылық күштерін дамытады және белсенділігін арттырады, алдағыларды қуып жетуді, арттағыларға көмектесуді көксейді, сөйтіп осы негізде жоғары жетістікке жетуді мақсат етіп қояды. Жарыс жекелік және ұжымдық болуы мүмкін. Жарыстың тиімділігі жоғары болады, егер де оның нәтижесі үнемі қорытындыланып отырылса.

Белсендету – қуатты, мақсатты бағытталған оқуға ұмтылдырту.

Қызығушылық – тануға, білуге деген ұмтылыста көрініс табатын танымдық сұраныстың формасы. Қызығушылық мыналарға тәуелді: 1) алған білімнің, іскерліктің, ақыл-ой тәсілдерінің қалыптасқандығының деңгейі мен сапасына; 2) оқушының мұғалімге деген қатынасына.

Стимул – қажетті нәтижеге жету мақсатында оқушыны «итермелеу». Оқытудың стимулдары: балалардың ниеті, жетістіктерді салыстыру, оқушылардың түсінігі, мәселелерге деген қызығушылық, жетістікті қуаттау, жұмыстың жағымдылығы, орынды талаптар, мұғалімнің мақтауы, мүдделес сын, жақсы мінездеме алу.