Грамматикалық тақырып. ЖАЛПЫЛАМА ҚОЛДАНЫЛАТЫН СӨЗДЕР МЕН ТЕРМИНДЕР

Термин сөздердің жасалу жолдары:

1. 
   Қазіргі қазақ тіліндегі терминдер орыс, араб, еуропа тілдерінде қалыптасқан үлгісінде жұмсалады: мәтін, квадрат, синоним, эпос, поэзия т.б.
   
2. 
   Қазақ тілінен балама табу арқылы: хаттама (протокол), нарық (рынок), ғарыш (космос) т.б.
   
3. 
   Сөздерді біріктіру арқылы жаңа термин жасалады: төлқұжат (паспорт), әнұран (гимн) т.б.
   

Сөздің лексика-семантикалық топтарының бірі арнаулы лексика. Қоғамдағы әр түрлі кәсіп пен қызмет салаларына негізделген, шектеулі қолданысқа ие сөздер-арнаулы лексика ретінде танылады. Ғылым, техника, өндіріс, ауыл шаруашылығы, басқару органдары, мәдениет пен өнер, әскери атаулар т.б. - арнаулы лексиканы құрайды. Ол термин сөздер мен кәсіби сөздерге бөлінеді.

Терминдер табиғатына тән нәрсе - бірмағыналылық, дегенмен бірмағыналылықты сақтау барлық жағдайда мүмкін бола бермейді, өйткені төл тілдік бірліктер арқылы термин жасау барысында, лебіздегі оның алғашқы негізгі мағынасы қолданыста болады. Термин сөздердің негізгі ерекшелігі - ғылым мен техника саласы бойынша белгіленген ұғымның атауы болады, ерекше анықтамасы беріледі; логикалық жүйеге негізделген нақты семантикасы, лебізде келісілген қолданысы болады. Яғни термин сөз бен оның таңбалап тұрған ұғымы арасында үлкен танымдық байланыс болады. Терминнің мазмұны - оның әуелгі терімсөздік түсінігі де, мағынасы - термин ретіндегі сипаты.Терминнің мағынасы мен мазмұны сәйкес келіп, бір-бірін анықтап, мағына мазмұнын ашуы тиіс.
1-тапсырма. Берілген сөздермен сөз тіркестерін құрыңыз.

Өзгеріс, құбылыс, дарынды, қабілет, тұлға, жантану, қызу, тілалғыш.

Кірме сөздер.

Практикалық сабаққа арналған оқу-әдістемелік нұсқаулар №6

Сабақ мақсаты:

Берілген гармматикалық және лексикалық тақырыптардың мазмұнын ашып мейлінше академиялық білімдерін арттыру:

1. 
   басқа тілден енген сөздер туралы өткенді қайталау, кәсіби тәжірибеде қолдану.
   

Әдістемелік нұсқау

ШАРУАШЫЛЫҚҚА ҚАТЫСТЫ САЛТ-ДӘСТҮРЛЕР

АТА КӘСІП
Ертеде ата-бабаларымыз амандасқанда: «Мал-жан аман ба?» деп сұрайтын. Осы бір ауыз сөздің өзінен қазақ өмірінде малдың орны ерекше екенін ұғуға болады. Малдың күші, сүті, жүні, қылы, еті, терісі - халықтың тағамы, киімі, баспанасы, үй-жиһазы -өмірінің, тіршілігінің негізі. Мал өсіру, малшылық тіршіліктің (егіншіліқ, балықшылық сияқты) бір түрі. Тұрмыстың бұл түрінің адамзат өркениетіне, мәдениетіне қосқан үлесі зор. Малдың өнімінсіз әлі де күн қиын.

Қазақтың көшпелі тұрмысындағы жылқының орны ерекше. Шексіз-шетсіз далада жаяу адам ұзаққа бара алмайды, шаруасын да мезгілінде бітіре алмайды, ал астында аты болса, қашқанда құтылып, қуса жетіп дегендей тіршілік ете алады. Сол себептен қазақтың «Жылқы - ердің қанаты» деген сөзі жылқының адам өміріндегі орнын дұрыс көрсетеді.

Қазақтың өмірі қаншама ғасыр жаукершілікпен өтті. Солардың барысында халқымыздың басына сан рет өлім қауіпі төнген жерден, оны құрып кетуден жылқы аман алып қалған, ата-бабаларымыз, әже-аналарымыз сан рет төніп келген ажалдан атқа мініп қашып құтылған. Жаумен айқасып, жеңіп, қуғанда да атпен қуған. Қазақстан ұланбайтақ жерді азғана қазақ иемденуіне себеп болған бірінші қазақтың өзі болса, екінші - жылқысы. Жылқысыз жаяу халықтың қолынан бұл келмес еді. Сондықтан қазақ жылқыны ер қанаты деп есептеп, жанындай жақсы көрді.

Жылқы туралы қазақтың мақал-мәтелі де көп: «Жылқының сүті шекер, еті бал», «Жүзден-жүйрік, мыңнан тұлпар», «Адам жылқы мінезді», «Атың барда жер таны, желіп жүріп, асың барда ел таны, беріп жүріп» басқа мал туралы мақал-мәтел мұншама көп емес. Көп мақалдарда жылқы мен адам қатар айтылады. Ал мақал өзінің тура мағынасынан ғана қолданылмай, көп жағдайда астарлы мағына берерін ескерсек, қазақтың жылқыны жақсы көретіндігінің шегі жоғы, осыдан-ақ байқалады.

Қазақтың көшпелі мал шаруашылығы түйесіз мүмкін емес, сондықтан қазақ үшін қымбат мал. Қазақ түйені киелі мал деп есептеген. Түйенің зор денесі, күші, жуас та жайлы мінезі, көнбістігі оған адам баласын ырза еткендей.

Түйенің тұқымы екеу: нар (жалғыз өркешті түйе) және айыр қос өркешті түйе. Бұлардың арасынан шыққан сан алуан будандар бар. Ғылымда нарды дромадер, айырды бактриан дейді.

Нар түйенің шыққан және көп тараған жері Батыс Азия мен Солтүстік Африка. Сондықтан нар суыққа төзімді бола бермейді.

Айыр түйенің шыққан және көп тараған жері Орта және Орталық Азия - Солтүстік және Батыс Қытай, Монғолия, Қазақстан және Орта Азия мемлекеттерінде өсіріледі. Қазақстанда көбінде айыр түйе және онымен нар түйенің арасынан шыққан будандар болады. Таза қанды нар түйе көбінде Түркіменстанда кездеседі.

Көшпелі тұрмыста түйені құнанша кезінен үйретіп көші-қонға жеңіл жүк артып пайдалана бастайды. Түйенің жабдығы жылқыныкінен мүлде өзге-салт міну үшін емес, жүк арту үшін ыңғайланған.

Түйені ерттемейді - жазылайды. Жазының үстіне ұштары бір-біріне байланған жазы ағаш салынады. Осының үстіне барлық заттарды салады.

Түйе күтімді аса қажет ете қоймайды, сортаң шөп жеп, ол мол болса жемді қажет етпейді, суды да көп талғамайды. Аштыққа да шөлге де төзімді. Бір жеті, он күн нәр татпай ауыр жүк көтеріп, сусыз даламен жүруге шыдайды, бағуы да аса қиын емес. «Қазақ қартайса түйе бағады» деген мақал осыған дәлел.

«Ауырды нар көтереді, өлімді ер көтереді», «Қабырғалы қара нар қабырғасын сөксең бақ етпес», «Нар жолында жүк қалмас» деген мақалдар қазақтың түйеге деген зор ықыласын білдіреді.

Қазақ түйенің пірі - Ойсыл қарадан былай тілейді.
... «Маң-маң басқан, маң басқан,

Шудаларын шаң басқан,

Төрт аяғын тең басқан,

Екі өркешін қом басқан,

Тілін тікен теспеген,

Алабота, теріскен, мұрыңдығы келіскен,

«Шөк!» - дегенде, «Бық?» - деген,

Шешіп үйін жүктеген,

Ойсыл қара баласы -

Түйе бассын үйіңді!

Кие бассын үйіңді!»
Мәтін бойынша тапсырмалар:
1-тапсырма: Мәтіннен жай шырай тұлғасында тұрған сөздерді табыңыздар.

2-тапсырма: -ды, -ді, -ты, -ті, -ғы, -гі, -дық, -дік, -сыз, -сіз жұрнақтары арқылы жасалған сын есімдерді көрсетіңіздер.

жүктеу/скачать 1,13 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: