Жабық тұқымды өсімдіктерге барлық гүлді өсімдіктер жатады. Жер шарында 250 000-дай түрді құрайтын жабық тұқымдылар бар. Олар үлкен екі класқа бөлінеді – қос жарнақтылар және дара жарнақтылар.
ҚОСЖАРНАҚТЫЛАР КЛАСЫ
Табиғатта таралуы
Барлық жылы аймақтарда кездеседі.
Жер шарындағы түр саны
177 000 түр (325 тұқымдас, 10 000 –дай туыс кіреді)
Сипаттамасы
Ағаш, бұта, шөптекті өсімдіктер. Жеміс пен тұқымы гүлдеу нәтижесінде түзіліп, тұқымы жеміс ішінде өседі, Тұқымбүршігі аналық жатын ішінде жабық түзіледі.
Тұқыммен көбею мүшесі
Гүл
Тамыры
Кіндік тамыр, ұрық тамыршасынан алдымен негізгі тамыр өседі.
Жапырағы
Тор жүйкелі
Тұқымы
Қос жарнақты
Өкілдері
Үрмебұршақ, асбұршақ,жержаңғақ, күнбағыс, асқабақ, т.б.
Көкнәр тұқымдасы
Табиғатта таралуы
Ашық далаларда, алқаптарда кездеседі.
Жер шарындағы түр саны
700 - ге жуық түр (Қазақстанда 44 түрі бар).
Сипаттамасы
Шөптекті, бұта немесе кішкене ағаш түрінде кездесетін өсімдіктер.
Жапырағы
Жапырағы кезекті орналасқан, бөбешік жапырағы болмайды.
Гүлі
Гүлі қос жынысты, формуласы Т2К2+2А∞Ж∞
Жемісі
Қауашақ
Тозаңдануы
Бунақденелілер арқылы, жел арқылы және өздігінен тозаңданады.
Өкілдері
Сеппе көкнәр, жабайы көкнәр, ұйықтататын көкнәр, жалаңсабақ айдаршөп, жіңішке айдаршөп, үлкен сүйелшөп.
Маңызды түрі
Үлкен сүйелшөп – улы, халықтық медицинада сүйелді кетіру үшін қолданады.
Қызыл Кітапқа тіркелген түрі
Жіңішке көкнәр
Алабота тұқымдасы
Табиғатта таралуы
Ашық далаларда, алқаптарда кездеседі.
Жер шарындағы түр саны
1 500 - ге жуық түр
Сипаттамасы
Кішкене ағаш, кейбірі шала бұта өсімдіктер. Көпшілігі арамшөп, біржылдық және көпжылдық түрлері бар. Сабағы мен бұтағы бунақты.
Жапырағы
Кезектесіп қарама-қарсы орналасқан. Кейбірінде қабыршаққа, тікенге айналған.
Гүлі
Гүлдері – жасыл, сары түсті ұсақ, қосжынысты, көпжатынды кейде дара жынысты, күлтесіз болады.
Гүлшоғыры
Гүлшоғыры жеке – жеке немесе масақ, шашақ, сыпыртқы.
Жемісі
Құрғақ, қақырамайды.
Ақ сексеуілде қанатты жаңғақша ж еміс. Бұйырғынның жемісі – қызғылт, қызыл-сары түсті жидек.
Тозаңдануы
Бунақденелілермен және жел арқылы айқас тозаңданады.
Тамыры
Кіндік тамыр
Өкілдері
Алабота, теріскен, шпинат, қызылша, көкпек, сораң, сексеуіл, бұйырғын, т.б.
Ақ алабота сипаттамасы
Ақ алабота – бір жылдық арам шөп. Азот, фосфор, калиді сіңіреді. Жапырағы кезекті орналасқан. Гүлі – ірі гүлшоғырлы, күлтесі болмайды. Гүлінің формуласы – Т4А4Ж1. Жас жапырағын көкөніске пайдаланады. Қазақ халқы алаботаны өртеп, сақар алып, сабын жасауға пайдаланған.
Шаршыгүлділер (орамжапырақгүлділер) тұқымдасы
Табиғатта таралуы
Жарық түсетін қоңыржай дала, ылғалды аймақтарда өседі.
Жер шарындағы түр саны
3 000 түрі бар
Отаны
Жерорта теңізі орталығы.
Сипаттамасы
Шөптекті, кейде шала бұталы өсімдіктер.
Жапырағы
Жапырақтары кезекті орналасқан, бөбешік жапырақтары болмайды.
Гүлі
Гүлі қосжынысты, 4 күлте жапырақшасы крест (+) болып орналасқан.
1.Бақша өсімдіктері - орамжапырақ, гүлді орамжапырақ, шомыр, шалғам, тарна. 2.Татымды түрлері – қыша, ақжелкек. 3.Дәрілік түрі – ақбасқурай. 4.Арамшөп түрі – қышабас, жұмыршақ.
Құлқайыргүлділер тұқымдасы
Табиғатта таралуы
Алтай, Күнгей, Теріскей, Іле Алатауы, Мойынқұмда таралған.
Жер шарындағы түр саны
1 000-ға жуық тұрі бар. (Қазақстанда 18 түрі, 7 туысы кездеседі).
Сипаттамасы
Ағаш, бұта, шөптесін өсімдіктер.
Жапырағы
Ағаш текті түрінің жапырағы жай не саусақ салалы.
Гүлі
Қосжынысты, қос гүлсерікті. Аталығы өте көп, аналығы бір немесе бірнеше.
Жемісі
Құрғақ, қауашақ немесе бір тұқымды жаңғақша.
Өкілдері
Мақта, бұйдакендір, жалбызтікен, айдарша, қытай раушаны, кенеп.
Маңызы
1.Медицинада қолданылады –жалбызтікен дәрі жасау үшін.
2.Сәндік түрлері – қытай раушаны.
3.Арқан, мата, қап тоқу үшін қолданылады – мақта, кенеп, бұйдакендір.
Мақта
Сипаттамасы
Шөптекті немесе шала бұта болатын техникалық өсімдік.
Б.з.б 3000 жылдан бері Үндістанда мақта өсірілген. Мол түсім беруі үшін °С қажет. Биіктігі 1,5 – 2 м. Талшығының ұзындығы – 50 - 60 мм. Екі түрлі бұтағы болады:
1.Өсетін бұтақ.
2.Жеміс беретін бұтақ (қысқарған өркен ).
Тұқымында май құрамы – 24 - 26%.
Тамыр жүйесі
Кіндік тамыр
Гүлі
Гүлінің формуласы - .
Жемісі
Қауашақ
Раушангүлділер тұқымдасы
Табиғатта таралуы
Жылы, жарығы мол аймақтарда өседі.
Жер шарындағы түр саны
3 000 – нан астам түрі, (Қазақстанда 35 түрі) бар.
Сипаттамасы
Раушангүлділер шөп текті, бұта, ағаш болып келетін гүлді өсімдіктер.
Жапырағы
Жапырақтары әр түрлі болады: мысалы-
1.Жай жапырақты – алма, алмұрт, долана, шие, өрік.т.б. 2.Үшқұлақ күрделі – құлпынай, бүлдірген, таңқурай.т.б. 3.Қауырсын тәрізді күрделі – итмұрын, шетен, қараған. т.б. 4.Саусақ салалы күрделі – жатаған қазтабан. т.б.
Жемістері: 1.Құрғақ жемісті – шыршай, теңгежапырақ. 2.Шырынды жемісті – алма, алмұрт.
3.Сүйекті шырынды – мойыл, шие. 4.Құрама сүйекті – таңқурай. 5.Құрама көп жаңғақшалы құрғақ жеміс – құлпынай, итмұрын.
Өкілдері
1.Ағаш түрлері – мойыл, шетен, алмұрт, алма, т.б. 2.Бұта түрлері – раушан, итмұрын, т.б. 3.Шөптекті түрлері – шыршай, теңгежапырақ, қойбүлдірген, т.б.
Алқа тұқымдасы
Табиғатта таралуы
Жарығы мол далаларда, ауа рай ыстық елдерде көп кездеседі.
Жер шарындағы түр саны
2900 - ге жуық түрі, (Қазақстанда 23 түрі) бар.
Жапырағы
Тор жүйкелі, кезекті орналасқан.
Гүлі
Дұрыс гүл. Күлтелері қоңырау тәрізді. Гүлшоғыр түзеді немесе жеке орналасқан, кіріккенкүлтелілер деп аталады, жатыны жоғары.
Гүлінің формуласы - .
Жемісі
Жидек не қауашақ
Өкілдері
1.Тағамдық түрлері - баклажан, қызан, болгар бұрышы. 2.Арамшөп түрлері (улы және дәрілік түрге жатады) - меңдуана, сасық меңдуана. 3.Сәндік түрлері – шырайгүл, қызылқұлақ.
Бұршақ тұқымдасы
Табиғатта таралуы
Ылғылы мен жарығы мол қоңыржай ендіктерде көп таралған.
Жер шарындағы түр саны
12 000 түрі бар. (Қазақстанда – 650 – ге жуық түрі) кездеседі.
Сипаттамасы
Ағаш, бұта, шала бұта, шөптекті түрлерді құрайды.
Сабағы
Сабағы жұмсақ, өрмелегіш сабақ, мұртшасы арқылы басқа өсімдікке жабысып өрмелеп өседі.
Жапырағы
Қауырсынкүрделі, саусақ салалы күрделі кейде жай жапырақ (кейбірінде бөбешік жапырағы болады).
Тамыры
Кіндік, тамыр, тамыр түйнектерінде азот бактериялар тіршілік етеді. Тамыр түкшелері арқылы ауадан бос азотты сіңіреді.
Гүлі
Гүлі бұрыс гүл (біріккен 5 тостағанша жапырақшалар, 5 күлтежапырақшалардан құралған). Күлтелерінің атаулары – ең ірі 1 күлте – желкен, екі жағындағы 2 күлте - ескек,төмендегі тұтасқан 2 келте - қайықша. Аналығы – 1-еу, аталығы - 10 (9-ы біріккен, 1-і жеке).
Гүлінің формуласы–
