Гносеология (таным) мәселелерi
Лейбниц танымның терең негiзiн сезiмнен тыс өмiр сүретiн зерде-
ден көредi. Яғни ол Декарттың танымға деген көзқарасын қолдайды.
Бiрақ Декарттың зерделiк «айқын және анық ақиқатына» Лейбниц
қанағаттанбайды. Оның ойынша, алғашқы ақиқаттар қисынның «тепе-
теңдiк заңына» сәйкес келуi қажет. Содан кейiн «қайшылық заңы»
арқылы зерделiк бiлiмдi тереңдетуге болады. «Бұл – қажеттi ақиқат-
тар, – оларды, негiзiнен, математика саласынан табуға болады», – дейдi
ұлы ойшыл.
Әрине, бұған қарамастан, бiз адамдардың өмiрден алған тәжi-
рибелерiн де бағалап, пайдалануымыз керек. Бiрақ қайсыбiр тәжiрибе –
ол кездейсоқтықтың туындысы. Ол болуы да, болмауы да мүмкiн. Ол
нақтылы деректер ақиқаты – әрқашанда жеткiлiксiз, кездейсоқтық.
Оларды ғылыми тұрғыдан сараптауға болады, ол үшiн бiз
«жеткiлiктi негiздеу заңына»
сүйенуiмiз керек, өйткенi қайсыбiр
деректiң, құбылыстың себебi, негiзi бар. Сол негiздi анықтау – бiздi
белгiлi бiр табиғат заңдылықтарына әкелуге тиiс. Дегенмен тәжiри-
белiк бiлiм бiздi тек қана әртүрлi деңгейдегi
ықтималдық, болуы
мүмкiн
нәрселерге ғана жеткiзедi.
Егер жан-дүние арқылы бiз түйсiктерге (перцепция) сәйкес
қабылдау дәрежесiне көтерiлсек, рух арқылы бiз өзiмiздiң танымдық
мүмкiндiктерiмiздi талдай аламыз. Ақырында, өзiмiздi-өзiмiз тану
дәрежесiне көтерiлемiз. Осындай адамның өзiнiң iшкi рухани өмiрiне
тереңдеуiн Лейбниц апперцепция дейдi. Апперцепция – адамның
дүниетануының шыңы, сананың белсендi қызметiн көрсетедi. Егер
танымдағы сенсуализм бағыты адамның бiлiмi айнала қоршаған орта-
дан әрқашанда кем деп есептесе, Лейбниц, керiсiнше, адамның iшкi
рухани бiлiмi басым деген пiкiр айтады. Олай болса, Лейбниц сезiмдiк
танымды толығынан ақыл-ойдан бөлiп алып, анағұрлым төмен
дәрежеде бағалады. «Өзiмiздi ойлау арқылы бiз болмысты, субстан-
цияны, тұрпайылық пен күрделiлiктi, бейзаттық пен Құдайды ойлай
аламыз», – деп қорытады ұлы ойшыл. Мұндай көзқарас, шамасы,
болашақ И.Канттың танымдық теориясына зор әсер етсе керек.
Достарыңызбен бөлісу: |
