рымен  бірге оларды талап-тонаудан да тайынбады. Ж емніңтөменгі ағысы аңғарында, Елек, Ор, Ой өзендері бойында казак-  тар

Ж оңғарлартықсырған қазақтар Сырдарияныңортаағысына карай, қара- 

калпақтардың едәуір  бөлігі  — «жоғарғы»  қарақалпақтар тұратын  жерлерге 

кетті. Алайда Әбілкайыр қарақалпақтармен қатынастарды нығайту үшін дип- 

ломатиялы к кабілеті мен байланыстарын көрсете білді. Ортақ қасіреттуыс- 

тас екі халықты біріктірді.  Қ азак хандығының жалпы жағдайы ауыр болды. 

Бүл кезеңтуралы Канжығалы Бөгенбай батыр былай деген: «қазақтар өздерін 

үрейге билетіп, көрінгеннен кашып, тазыдан кашкан қояндай жансауғалау- 

мен болды, сөйтіп күйзеліске үшырады, мал-жанын, тіпті бала-шағаларын да 

тастап, өздері ғана бас сауғалады... Ж оңғар қалмақтары шапса бір жаққа, ал 

башқүрттар шапса, баска жакка тентіреді, ал еділ калмактары мен жайық ка- 

зактары, сібірәскері шабуыл жасағандажан сауғаларжертаппай, бет-бетімен 

басы ауған жакка кашты».49

Қазактардьің батыска карай жаппай жөңкілуі Ж айык пен Еділ аралығын- 

да көшіп жүретін калмактайш ылары арасында зор аландаушылыктуғызды. 

Мысалы, калмактардыңбилеушісі Доржы Назаров пен Қалмакхандығының 

наместнигі  Черен-Дондук Астрахан губернаторы А. Волынскийге: «Сөйтіп 

жиналып алып, калмақтарға карсы 30 мың колмен келе жатыр және калмақ- 

тарды жаулап алып калмақтар көшіп жүрген жерлерді иеленіп алмакшы», — 

деп  ж азған.50  Өз  кезегінде,  Астрахан  губернаторы  Әскери  алкаға  «егер  рас 

болса, калмактар казактарға... төтеп бере алады дегенге ешбір сенімім жок» 

деп мазасыздана баяндады.51 Ж айыкка келген казактардыңжаңатолкыны көгі 

болғаны сонша, Қ алмак хандығы тағдырының өзі кыл үстінде тұрды. Мұны 

патша өкіметінен  Еділдің сол  жағындағы жазғы жайлауларын  корғау үшін 

калмак әмірш ілерінің әскери көмек сұрағаны дәлелдейді.  Патша әскерлері 

колдаған калмактар Еділ мен Жайыкарасындағы өз коныстарын негізінен сак- 

тап калды. XVIII ғасырдыңорта шенінде Ж айык каз^актар мен калмактар ара- 

сындағы шекараға айналды.52

Сол кезде Әбілкайыр мен оның жакындарының коныстары Елек езенінің 

жоғарғы ағысында орналасты.  Бүл  кауіпсіз болмады.  Солтүстік жағында — 

Тобыл,  Есіл  бойында  башкұрттардың  коныстары  болды.  Нақ  сол  жерде, 

Ж емніңжоғарғы ағысы бойында Аюке ханға бағынатын Доржы Назаров бас- 

таган калмак коныстары орналасты.

Ж о н ғарларм ен   соғы с,  ш аруаш ы лы к  ж ән е  аум акты к  тұтасты к  пен 

тәуелсіздікті сактап  калу  кажеттігі  жауап шаралар колдануға мәжбүр етті. 

Атап айтканда, В.  М.  Бакуниннің Астрахан губернаторы Волынскийге  1725 

жылгы 9 акпандагыхаты соны дәлелдейді. Онда былай делінген: «Бұхарадан 

Доржы Назаровка керуен келіп, жазда келген кайсактар...  кейін торт топка 

бөлініп, калмақтарға, башкұрттарға, Бұхараға, хунтайшыға (контайшыға. — 

Ред.)

 карсы аттанған ж әне барлык терт топ киратылған».  Басқа бір кұжатта 

былай  деп  накты  хабарланған:  «Қ аракалпактар  мен  казактарды ң  ханы 

Әбілкайыр өзіне елу мың әскер жинап алып, контайшымен шайкасты, ал кон- 

тайшы олардың он мың шаңырағын күйретгі, ал қалған кырык мың шаңырак 

калмак әскерлерін алу үшін осында беттеп келеді, қазір олар Жем өзенінде».53 

К азак жасактары табыска жеткен жок, алайда халыктың баскыншыларға кар­

сы күресуінің жалғасу фактісі атап өтерлік.

Ж оң ғар  ж ән е  Қ алм ак  хандыктары   казактарға  шығыс  пен  батыстан 

соккы   беру  қатерін   туғы зды .  А ю ке  хан  Ц еван-Рабтан  контайш ы мен 

елш ілік  алмасты.  Ц еван-Рабтанны ң  елшісі  ж оңғарларды ң  казақтармен 

ж әне қаракалпактармен соғысып жатканын хабарлады. Таяудағы көктем-

134

жүктеу/скачать 47,68 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: