Ш. Ш. УӘлиханов атындағы тарих

 яғни ж о- 

ғарғы  биліктегілер  сіңірген  әр  түрлі  еңбектері  үшін  пұрсатты лы ктар, 

мысалы, салык төлеуде ж ән е баска да жағдайларда пұрсат берілген адам- 

дар белгілі  бір орын  алды.  Қоғамды  орталы қтаны ру,  мем лекеттік  кұры - 

лымдарды ресімдеу, соғыс кактығыстары кезінде тархандар көшпелі ұжым- 

дарды баскару жүйесінде белгілі бір беделді  кы змет оры ндары на ие болу 

құкығын  пайдаланды.  Бірак күнделікті  калыпты  кездерде,  әдетте,  «тар- 

хандардың пұрсаттылығы ұмытылып, ал бұл әлеуметтік топтың рөлі мәнін 

жойды.

ды ң  барлы к  буы ндары нда  әл еум еттік-реттеуш іл ік  міндеттерді  ж үзеге 

асыратын 

ақсақалдар

 болды.  «Бұл басты ктар немесе кін әздер,  — деп атап 

өткен  И.  П.  Ф альк,  — ең бай,  өте құрм етті  ж ә н е  ай м актарды ң  оракулы  

сиякты   адамдар,  сонды ктан да хан  ө зін ің  сол  ж ерлерге ы қпалы н,  олар- 

дың билігі аз болғаны на карам астан,  солар арқы лы  көп  іс ты нды ра ала- 

ды».85  Қ азақтарда аксакал деген  атка зор интеллектуалды к әлеуеті, ж ан- 

жакты ұғымы ж ә н е бай тәж іри бесі  бар адамдар ғана ие болды.  К өш пелі 

мал  шаруашылығы жағдайында бұл ж еке адам герш ілік қасиеттер малды 

ш оғы рлан ды ру  мен  и н д и ви д тің   м а тер и ал д ы к   ж а ғы н ан   ка м там а сы з 

етілуінің сөзсіз аса маңызды ф акторы н а айналды. С о н д ы қ тан   а к с а к а л - 

дард ы ң   ко ға м н ы ң  н а қ  билеуш і  т аб ы н ы ң   ә л е у м е т т ік -э к о н о м и к а л ы к , 

саяси  ж ән е  құ к ы қ ты қ реттеу  м індетін  ием деніп  алуы ,  идеологи я  ж ә н е 

рухани мәдениет саласы на белсене араласуы   заңды.  К өш пелі  коғам ны ц 

өлеум еттік топтарга б өлін у ін ің  бүкіл  ж үй есін ің  н егізі болған  ак сак ал - 

дар  өз  катарлары нан  баска  өлеум еттік  санаттар  мен  сослови елерді  то- 

лыктырып отырды.

203

К өш пелі  қоғам ны ң үстемдік етуші бөлігінің өкілдері болған  әр түрлі 

сословиелік топтармен ж әне қауымны ң еркін мүшелерімен катар, К азақ- 

станда тәуелді халы к санаттары  — 

қулдар

 мен 

т ө л е ң г іт т е р

 болды.

С ұлтандар  сословиесінде  қы зметте  жүрген  адамдар  төлеңгіттер деп 

аталды .  Бүл  топты ң  пайда  болуы  өзара  қы рқы старға  ж әне  жоңғарларға 

қарсы  көп ж ы лды қ күреске байланысты, сол кезде жоғарғы биліктегілер 

мен оны ң өкілдері сұлтандарға «қызметші» адамдар өте қажет болған еді.86

К ұлдар да тәуелді  халы қ санаты на  жатты,  олар  түтқы нға  түскен  ре- 

сейліктер, қалмактар мен ирандықтар арасынан алынды.  Құлдар негізінен 

ж еке  қож алы қта:  мал  бағуға,  егістікті  өндеуге,  дала  ақсүйектерінің  үй 

іш індегі  ж ұм ы стары на  пайдаланылды.  Алайда казактарда құлдық әлеу- 

м еттік-экон ом и кал ы қ калып ретінде кеңтаралған  ж оқ ж әне патриархат- 

ты к үй кұлдығы ш енберінен  шыкпады. 1

 2

 3

 4

 5

 6

 7

 8

 9

 1

0

 1

1

 1

2

 1

3

 1

4

 1

5

 1

6

 1

7

 1

8

 1

9

 2

0

 2

1

 2

2

жүктеу/скачать 47,68 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: