тар  малға,  мал  терісі  мен  аң терісіне  айы рбастап  барқы т,  мәуіті,  камка

рөлін  сактауға  едәуір  іскерлік  күш -ж ігер  жұмсады:  «...оны ң  мөлшерін 

кобейтуге бар күшті  салуға ж ән е О ры нбор тарапы нан азияттармен  ком- 

мерцияны  қандай дәреж еге дейін ізгі шешіммен өркендетуге болатынына 

үмтылу керек»,  -  деп мәлімдеді императрица  1763 жылғы  18 наурызда С е­

нат алдында сөз сөйлегенде.54

Ертіс,  Есіл,  Сібір ш ептерінің негізі  қаланған кезден бастап оған  К,аш- 

ғардан,  Ж аркен ттен   керуендер  бет алды,  ойраттар,  бұхарлык  көпестер, 

монғолдар келіп ж атты .55

К азақхалқы мен, ал сол аркылы шектес елдермен де шаруашылык қаты- 

н астар д ы   ке ң е й ту ге  мүдделі  болтан  С іб ір   гу б ер н и я л ы қ   ә к ім ш іл ігі 

бекіністердің ком енданттары на неше түрлі  нұскаулар жіберіп, соңғыла- 

ры ны ң  назары н  азия  халы ктары н  саудаға  тартуды ң тиімділігіне  аудар- 

ды .56 О ры нбор өлкесіндегі сияқты , бұл да өкімет оры ндары ның қазынаға 

баж алы мдары ны ң түсуін  көбейтуге үмтылуымен байланысты болды, сол 

үшін бекіністер мен бекеттерде кеден тексеруш ілері ұсталды. Б ірактұтас 

алғанда  сауда  «ол  кезде  ж еткіл іксіз  болды,  сондықтан  да  баж  түсімі  аз 

жиналды».57

Патша үкіметі саудаға ойраттарды тартуға ұмтылды.  Сонау  1729 жылы 

Сібір  губерниялы к кеңсесі Сыртқы істер алқасы ны ң нұскамасында Ямы- 

шевск ж әне Семей бекіністері арқылы Ж оңғариямен сауданың тиімділігін 

мойы ндаған  еді.58  Н еғүрлы м  түракты   сауда  катынастары н  жолға  кою 

мүмкіндіктерін анықтау үшін  1734 жылы Өскемен бекінісінен Ж оңғарияға 

керуен  ж арақталы п ж іберіліп, ол ж актан ам ан-есен, әр тү р л і  сыйлықтар 

алып оралды .59

Ж оңғарияны ң өзі де  шекаралык бекіністер  мен  казактардың  қоныста- 

рында сауданы кеңейтуге мүдделілік көрсетті.  1732жьілы Галдан-Дерен өзінің 

жақында келген мейманы майор Угримовпен бірге өз өкілі Зогду ханды Мәс- 

кеуге жіберді, онымен бірге Семей бекінісіне жоңғар көпестерінің үлкен тобы 

келді. Елшілік Мәскеуден  1736 жылы Тобыл аркылы бағалы сыйлықтаралып 

оралды,  1738 жылы Семей бекінісіне кызметкерлерімен бірге 250 көпес керуені 

келді:  олардың  бір  бөлігі  — Ямышевск  бекінісіне,  екіншісі  одан  да  әрі  — 

Томскіге бет алды.

Ж оң ғар көпестерінің калаларда ж әне баска да ішкі қоныстарда болу- 

ын құптаған Сібір әкімшілігі ойраттардыңтауарларын Ірбітж әрм еңкесіне 

де жиі жіберіп отырды, сол аркылы азиялы қ саудагерлер тарапынан бәсе- 

ке тууы нан кауіптенген орыс көпестерінің дереу теріс пікірін туғызды.

Ш екаралы қ  өңірде  әск ери -саяси   ж ағдайдың  ш иеленісуі  ш екаралы к 

сауданы ң ж ай-күй ін   едәуір  киындатты.  Орыс  көпестерінің  өздері  сібір 

губернаторы на  ойраттарды ң екі  бекіністе  — Я мы ш евск ж ән е  Семей  бе- 

кіністерінде тана тауар сатып алып, өз тауарларын айырбастауына рұксат 

етуді үсынды.  О сыны ң ізінш е бұхара ж әне ойрат көпестерінің сібір кала- 

лары мен слабодалары на баруына тыйым салынды. Тек Галдан-Ц ереннің 

өз тауарлары  үшін ерекш елік ж асалы п, олар Тобылға жіберілетін болды. 

Баж   салы ғы ны ң  көлемі  үлғайтылды.  Я мы ш евск  бекінісінің деректерін 

келтірелік:  1754 ж.  —  125 сом 56тиы н,  1755 ж.  — 394 сом,  1756 ж.  — 894 сом 

52 тиын. Салыстыру үшін мына цифрларды келтіре кетелік: Семей бекінісі 

бойы нш а ази я ұлт өкілдері  саудагерлерінен  (казактардан  баска) алына- 

тын баж салы ғы ны ң көлемі  15 жыл ішінде  1755—1770 жылдар аралығында 

15 770 сомды, Ямыш евск бекінісінде  13 385 сом 70тиынды кұраған.60

196

Ойраттар Казакстанға ш апкынш ы лык жасаган жылдарда керуен ж ол- 

дарымен  ж әне  белгілі  жолауш ы   бағыттарымен  жүру  қауіпті  болды,  со- 

ныңсалдары нан шектес елдермен сауда біршама зиян  шекті.  Ж оңғар хан- 

дыгы талкандалғаннан кейін жағдай өзгерді.  1757—1788 жылдары Орта жүз 

қазақтары   сауда ж асауға  бөлінген  екі  бекініс  — Семей  ж өне  Я мы ш евск 

бекіністерімен  ш ектелмей,  баска да  Ертіс  ж ә н е  С ібір  бекіністеріне  жиі 

бара  бастады.  Алайда  XVIII  ғасы рды ң  40-ж ы лдары ны ң   орта  ш енінде 

енгізілген шектеулер қазақ саудагерлерінің бүкіл  ш екаралы қ шеп бойы н- 

да еркін сауда жасауы на барлык уакытта бірдей  мүмкіндік бере коймады, 

олтуралы  1758жылғы  13 желтоқсанда генерал-майор А.  И. Тевкелев Мем- 

лекеттік сыртқы істер алқасы на хабарлап, «шепке жақы н жерлерде кеш іп 

жүретін кайсақтар каш ы к болғандыктан Я мы ш евск ж ән е Семей  бекініс- 

теріне бара алмайды» деп атап өтті.61  К азак  коны стары на ж акы н  барлы к 

бекіністерде сауданың кеңейтілуіне «баска тұрғын жерлерден там ак кор- 

лары ны ң әкелмеуінен біраз мұктаж ды к көріп отырған»  ауылдар  мүдделі 

болды.62  1759 жылдың ж елтоксаны нда П етропавлск бекінісінің ашылуын 

да осымен түсіндіру керек, онда бірд ен -акд алан ы ң таулы  ж ағынан айы р- 

бас сарайы құрылып, көпестердің дүкендер аш уына рұксат етілді.63

1760  жылы  С ібірдің  ж аңа  губернаторы   Д.  И.  Ч ичерин  М ем лекеттік 

кәсіпкерлік алканы ң алдында бүкіл Сібір шебі бойында айырбас сарайла- 

рын ашу туралы өтініш ж асап, ол канағаттанды ры лы .64  1756 ж ылы Ө ске- 

мен бекінісінде де айырбас сарайы кұрылды, оның жанында тексеруш ілері 

мен күзетшілері бар кеден бекеті жұмыс істей бастады. Айырбас сарайла- 

рында мал өнімдерін өткізген казактар саны көбейді. М әселен, сол жылғы 

20 тамыз бен  14 казан аралығында тек Ямышевск бекінісінде ғана байырғы 

тұрғындардан  350  адам,  сон ы ң   ішінде  Абылай  сұлтан  мен  К азы бек  би 

иеліктерінен  158 адам сауда жасады.

1766  ж ы лды ң  ж елтоксаны нда  М ем лекеттік  к ә сіп к ер л ік   алка  С ібір 

шебінің колбасшысы  генерал-поручик И. И. Ш прингердің рапортын қара- 

ды,  онда  ш екаралы к  бекіністерге  «үлкен  керуендерм ен  шығып,  сауда 

жүргізуге»  болатындығын  растайтын  кы зы кты   м әлім еттер  бар.  О ны ң 

үстіне  бұхара  мұсылмандары мен  сауданы   кеңейту  туралы   бастаманы  

Әбілмәмбет хан ж асаған.65

Ойрат каупі  ж ойы лғаннан  кейін  аймақта  орнаған ты ны ш ты к жағдай 

азия  елдерінен  ғана  емес,  Ресейдің  ішкі  губерниялары нан  да  көптеген 

көпестердің келуіне  себепш і  болды.  М ұнда  Қ азан н ан ,  Тобы лдан, Т ара- 

дан, Түменнен, Орынбордан келген саудагерлерді жиі кездестіруге бола- 

тын еді.  Олар кант, шелек, қалайы ыдыс, темір бұйымдар ж әне баска тау- 

арлар әкелді.  А лтай ды ң тау-кен  зауыты кәсіпоры ндары на ж ән е Цин им- 

периясы на  мейлінш е  ж акы н  орналаскан  Ө скемен  бекін ісін ің   рөлі  жыл 

өткен сайын арта түсті, оған  «көпестер ағылып  келіп жатты».66

Қарастырылып отырған кезенде Ресей Д ин империясымен ш екаралы к 

шептер аркылы сауда жүргізген азы н-аулақ елдердің бірі болып қала берді. 

Оның ең басты орталығы  К яхта-М айм ачэн ауданы болып  калды.  Алайда 

ж а к ы н д а   ж а у л а п   ал ы н ға н   а у д а н д а р ғ а ,  м ы са л ы ,  Ш ы ң ж а ң ғ а   о р ы с 

саудагерлерінің баруы әлі де қиын еді.

1777 жылы Орынбор, Троицк ж ән е Семей кедендеріне арналған ж аңа 

та р и ф   ж а р и я л а н д ы ,  он д а  а з и я л ы қ   к ө п е с т е р д ің   т а у а р л а р ы н а   б аж  

төмендетілді.  Оған  косымш а  м акта-мата  бұйы мдары н,  ж ібекті  ж өн е  ірі

197

қараны   баж  төлемей  әкелуге  рұксат  етілді,  бұл  мал  иесі  қазақтарға  да, 

«Ресей  жағына»  өткізілуі  ж ы лдан-ж ы лға  ұлғайып  келе  ж аткан  әр түрлі 

малды арзан  бағаға топ-тобы м ен сатып алушы ортаазиялы к саудагерлер 

мсн орыс  көпестеріне де тиімді  болды.67 М әселен, Атығай,  Бура-Найман, 

У ақ болы стары ны ң казақтары  Ямыш евск бекінісі мен оған жакын орна- 

ласкан редуттар мен форпостар аркылы:  1780 ж.  — 44 000,  1781  ж. — 50 900, 

1782 ж.  — 82  100,  1784 ж.  — 87 500;  Ж елезин ск бекінісі аркылы:  1770 ж.  — 

300,  1778 ж.  — 5400,  1780 ж. —  15 000,  1784 ж. — 28 000 жылқы айдап өткен.68

А зи ял ы қ  көпестердің  бекіністі  мекендерге  келуін дәріптей  отырып, 

ш е к а р а л ы қ   ө к ім е т  оры н д ары   кеден  бекеттері  аркы лы   К ә с іп к е р л ік  

министрлігі тыйым салған тауарлардың сатуға «жіберілмеуін» үнемі қада- 

ғалап отырды.  М әселен, Сібір шебінің инспекторы  генерал-майор И. Лав­

ров  1802жылғы  1 тамызда Семей кеденінің басқарушысынан «азиялықтар 

атыс  қаруы, оқ-дәрі,  корғасын, ресей теңгесі  ж әне солдат мәуітісі сияқты 

тыйым салынған  заттарды қолданбағанын растауды» сұрады.69

О ры старды ң казак жерлерін біртіндеп игеруі  үрдісінде XIX ғасырдың 

бірінш і ш ирегінде Петропавлдың, жоғарғы Ертіс бекіністерінің Ресейдің 

Ш ы ңж аңм ен,  Кашмирмен ж әнеТ ибетпен сауда-эконом икалы кбайланы - 

стары ны ң маңызды өткізу пункті  ретіндегі  рөлі арта түседі.

Ш ы ңж аңм ен сауданы ң негізгі  көлемін  Ш ығыс  Қ азакстанны ң қалала- 

ры мен баска да коныстарында ірге тепкен ортаазиялык көпестер жүргізді. 

1818 жылы 30 сәуірде Ташкент көпестері  М иркұрбан Ниязов пен Ахмадия 

Ә м іровтің  керуені  к азак  даласы  аркылы  Ш әуеш ек  пен  Қ ұлжаға  барып, 

ам ан-есен  кайтып оралды. С оны мен катар қытай  шегінен үш «өзі сиякты 

саудагермен» бірге  грузин дворяны  Семен  Мадатов оралды, ол өздерінің 

пайдалы сауда жасағанын айтты, олардың керуені орасан  көп тауар арты- 

лған  200 аттан  кұралған.70 

о

С оны мен,  калаларда ж әне  ш екаралы к коныстарда құрылған айырбас 

сарайлары, кедендер К азак даласынан, ішкі  губерниялардан ж әне шектес 

елдерден жы лдан-ж ы лға саудагерлер тартып, аймакта саяси ахуалды кал- 

пына түсіруде елеулі  рөл аткарды.  Бекіністер аркылы сауда жасау казы - 

наға ж ән е ази ялы к саудагерлерге елеулі  кіріс келтірді,  номадтардың ма- 

н уф актуралы ктауарлар мен астыкка деген  кажеттерін канағаттандырды, 

сауда жасауш ы тараптарды ң эконом икалы к мүдделерінің ортак ж әне ж а­

кын  екенін  көрсетті.

жүктеу/скачать 47,68 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: