БӨКЕЙ ХАНДЫҒЬШЬЩ ҚҰРЫЛУЫ

шекаралықкомиссиясыныңесептеуі бойынша,  1828 жылы Бөкей хандыгы- 

ныңхалқы  10 225 шаңырақ болтан.73 Деректемелер бойынша,  1845 жылы мүнда 

30 мыңнан астам шаңыракка жеткен,  1860 жылы оның халқы 26 209 шаңырак- 

тантұрған.74

Ішкі  Орда қазақтары өмірінің жекелеген жақтарын  суреттеген  револю- 

цияға дейінгі тарихшылардың көпшілігі оның пайда болуын Бөкей ханның 

жеке басымен,  Кіші жүзде болған өзара қырқыстармен ж әне «аласапыран- 

мен» байланыстырған.75

Ішкі Орданың (Бөкей хандығының) құрылу себептерін түсіндіруде казіргі 

зерттеушілер арасында да бірауыздыл ық жоқ.

Жайьіқтың оң жағасына өткен қазақтар тең мөлшерде байұлына да, же- 

тіруға да жататын адамдардан тұрды, дегенмен де көшудің бастапқы кезеңінде 

алғашқылары басым болған.76 Қазакстантарихын зерттеуші М. П. Вяткин Ішкі 

Орданың құрылуына шаруашылык қүлдырауы, жердің тарлығы, катаң шару- 

ашылыкдағдарысы ж әне феодалдану үрдісінің терендеуі әкеп соқты деп са- 

наған.77  Оның  пікірінше,  қазақтардың Ж айы кты ң оң жағасына,  «мәңгілік 

бодандыққа» өтуі өз бастауын XVIII ғасырдың 50-жылдарынан алатын үрдістің 

логикалық қорытындысы болтан, яғни ол жаңа коныстарды игеру жолындағы 

жарты ғасырдай уақытқа созылған күреспен байланысты.

В. Ф. Шахматов біршама өзгеше көзқарасты дамытқан: ол Еділ мен Ж айы к 

арасында хандық кұрылуын, бірінші кезекте, патша өкіметінің отаршылдык 

саясатының нәтижесі деп қарастырды.78

Әлбетте, патша үкіметінің отаршылдык саясаты қазақ халқының қотам- 

дық және саяси өмірінде елеулі рөл атқарды. Ж айықтың оң жағасына қазақ- 

тардың көшіп барып қоныстануы патша өкіметі саясатының бағытына қайшы 

келмеді, сондықтан да шекарал ық өкімет орындары тарапынан белгілі бір қол- 

дау тапты. Алайда жаңа қазақ ордасы кұрылуының шешуші факторы болтан 

ол емес.

Қазақтардың Еділ мен Ж айык өзендерінің аралығына көшуімен жайылым 

мөселесі де шешілген жоқ, жер қатынастарының күрделілігі бұл жерде Кіші 

жүздегіден кем болмаған күйінде қалды. Топырақ-климаттық ж әне өзге де 

табиғи-географиялықжағдайлары бойынша Бөкей хандығының аумағы қоны- 

станушылардың көшіп келген жағындағы аумакка карағанда нашар болмаса, 

жақсы емес еді. Малшыныңөмірлік циклында каншалықты айқындаушы ма- 

ңызы болса да, қоныстанудың сол бір нақты жағдайларында жайылымдар ту- 

ралы мәселе ең бірінші орынға койылған жоқ.

Хандық құрылуының негізгі себебі отаршылдық саясаттың күшеюі салда- 

рынан көптеген көшпелі қауымдардың бұрынғы көшіп жүретін орындарында 

қалуының мүмкін еместігі деп есептеу керек.

XVIII ғасырдың аяғына қарай хан билігіне қарсы жаппай карулы бой корсе­

ту бәсендеп кетті.  Халық көтерілісінің найзасы карсы  бағытталған хандар, 

сұлтаңдар және олардың төңірегіндегілер есін жиып, кек алу актілерін жүргізе 

бастады. Көтеріліске катысушыларды және оған тілеулес болтан рулық кауым- 

дарды қудалау кең ауқым алды. Қашандатысы сияқты, мұндай жатдайларда 

рулардың үстем тобы мен Ресей өкімшілігі қазақ руларын өзара соқтытысты- 

рута, олардың арасындаты алауыздықтарды тартыстар мен қактытыстар оша- 

тына айналдырута тырысты. Көшпелілердің біршама тыныштыты мен датды- 

лы шаруашылық ырғаты бұзылды. Ш аруашылықкүйзелісінің, еңбекші бұка- 

ра  шеккен  азаптың терең болтаны  сонша,  «аман  қалу»  жөне  осы  бір  ауыр

235

кезеңнен «аман өту» мәселелері олар үшін ең басты мәселеге айналды. Граф 

1806 жылы ішкі істер министрі Кочубейге былай деп жазды: Кіші жүз қазақ- 

тарының кедейлігі «сұмдық және мұнда бір кырсык екіншісін туғызып отыр. 

Ж ақсы  жөне тұтас  киізбен  жабылуға тиісті  киіз  үйлері  мен  күркелері жы- 

рым-жырым жамалған қүрақ киізбен  жабылған.  Қазақтардың өздері  алба- 

жұлба киінген».79 Шектен шыккан жоқшылық қазақтарды өз балаларын шеп 

түрғындары мен хиуалык феодалдарға әйтеуір тірі қалсын деген ниетпен са­

тура мәжбүр етті. А. И. Левшинніңдеректері бойынша,  1815 жылы Гурьевке 

жақын жерде бір айдың ішінде ғана жүзге жуық казақ балалары сатылған. Бұл 

орайда «ер бала үшін 4 ж әне 3, ал қыздар үшін 3 ж әне 2 дағардан қара бидай 

ұны төленген».80

Осындай жағдайларда ауылдардың үдере көшуі мен билеушілер билігінен 

неғұрлым кдуіпсіз аудандарға барып паналау бел алды. Бұл өмірлік кажетгілік 

болатын.

Кіші жүздің оңтүстігінде қазақтардың қоныстарын күшпен басып алу және 

ауылдарын тонау саясатын жүргізген Хиуа хандығы болды.81 Дағдылы жағ- 

дайдың бірі мынадай: XIX ғасырдың басында Хиуа ханы Сырдария өзенінің 

бойында көшіп жүрген казақтардың бейбіт ауылына күтпеген жерден шабуыл 

жасады. 350 адам өлтірілді,  1035 қыздар мен әйелдер айдап әкетілді, 4173 түйе, 

7085 жылқы,  113 820 сиыр ж әне 45 645 кой колға түсірілді. Оның үстіне жер- 

гілікті халыкдан зекеттүрінде косымша  17 573 қой мен 2364 түйе жинап алын- 

ды.82 Казақтың мындаған көшпелі отбасының оңтүстікке көшіп баруы тура- 

лы мәселеніңтуындамағаны түсінікті.

Бірден-бір амал  — Ж айы қты ң оң жағасына  — бос жатқан дерлік  құмды 

ауданға қоныс аудару ғана қалды, ол жаққа бұрын шекаралық өкімет орында- 

рының келісуімен казак ауылдары өз малымен, негізінен алғанда, қыс кезінде 

талай рет өтіп жүрген еді. Бірақ бұл рұқсат негізіней ірі мал иеленушілердің 

табындарына берілді. Коныстану аудандарының ежелден қазактар мен олар- 

дың ата-бабалары түрып, көшіп жүрген жер деп есептелгендігін ескерте кету 

кажет.

Сол кезге дейін казақтарды Еділ мен Жайықөзендерініңаралығынатүрак- 

ты тұруға қоныстандыру туралы мәселе қойылған емес. Феодалдардың ма­

лый,  әсіресе  кыс  кезінде  жайылымда  уақытша  үстау  жайында  сөз  етілдІ. 

Негізінен бүдан өз қожалыктарының мүдделерін  көздеп Нұралы хан, оның 

туыстары мен ықпалды сұлтандар дәмеленді. Қыс кезінде, негізінен алғанда, 

хан мен оның інілерінің меншігіндегі жылқы табындары айдап апарылатын. 

Нұралының шекаралық өкімет орындарына талай рет жасаған өтініштерінен 

оны ңтек қана өз мүдделерін көздегені көрінеді.

Қазақстанда  патша  өкіметінің  саясатын  тікелей  жүзеге  асыра  отырып, 

Орынбор шекаралық әкімшілігі екі жақты көзқарас ұстанды.  Бір жағынан, ол 

«ішкі жақта» сол кезде-ақ пайда болған әскери казак поселкелері түрғында- 

рының шаруашылық мүдделерін түгелдей жактады. Екінші жағынан, отарла- 

уды  жүргізу үшін  оған  казак шонжарларының ыкпалды  бөлігінің  кызметі 

қажетеді. Патш алыкөкіметорындары мен қазакаксакалдарыныңбірлескен 

күш-жігері ғана патша өкіметінің саясатын жүзеге асыруды іс жүзінде камта- 

масыз ете алатын. Осы себептерге байланысты шекаралык өкімет орындары 

қазақ ш онжарларының өз малый кос өзен аралығындағы аудандарға өткізу 

туралы өтініштерін ара-тұра канағаттандыруға мәжбүр етті.

XIX ғасырдың аяғынан бастап қазақтардың Жайыктың оң жағасына, «ішкі

236

жакка» 

өтуінің сипаты,  ауқымы  мен  себептері  өзгерді.  Өту  үрдісі  реттсуге 

киын,  көгі жағынан стихиялы ж әне жаппай өту сипатын  алды. Титыктаған 

халықтыңбір бөлігі, ешқандай кедергілерге қарамастан, жаңа ауданды игеру- 

ге 

кірісті.  Егер  бұрын  хандар  мен сұлтандар өздері  бұрынғы  орындарында 

кдлып, өз малын уакытша, қыстап шығуға ғана өткізіп келсе, енді іс жүзінде 

осы ауданда түрақты мекендеп калу туралы мәселе койылды. Мұндай талап 

халық бұқарасының өзінен шыкты. Қозғалыс күшінің елеулі болғаны сонша, 

патша 

үкіметі  Қ азак даласына ықпалын барынша тарату үшін  ендігі  жерде 

онымен санаспай тұра алмады.

Жаңа жағдайларда үкімет қазақхалқының өзіне «ішкі жакка» өтуге рұқсат 

етуге 

ұмтылысын  «кабыл  алу»  кажет деп  тапты.  Осы  аркылы  ол  халыктың 

сеніміне кіруге үмітгенді, бұл патша өкіметінің саясатын ойдағыдай жүргізу 

үшін өте маңызды болатын. Аумакты бере отырып, үкімет Кіші жүздегі сол 

кезде-ақ отарлауға карсы сипат ала бастаған рулар күресінің шиеленісін белгілі 

бір дөрежеде бәсендетуге де ниеттенді.

Патша үкіметі қоныс аударудың шекаралык өкімет орындарының еркін 

сенімді орындайтын ж етекш інің бастауымен «үйымдаскан түрде» ж асалу- 

ын дер кезінде ойластырды. Сол кезде хан Кеңесінде төрағалык етуші  Бөкей 

султан  сон д ай   тұ лға  болы п   ш ы қты .  О р ы н б о р   ө л к е с і  б асты ғы н ы ң  

мінездемесі бойынша, ол «жоғары мәртебелі монархтыңтағына» адал бол- 

ДЫ.83

Өз кезегінде, билікке ұмтыла отырып, оны Кіші жүзде алуға үмітгенбеген 

Бөкей сұлтан үкіметоргандарының батыл колдауын пайдаланып, Ж айықтың 

оң жағасына өтуге және сонда өз хандығын кұруға кұлшынды. Қоныс аудару 

Козғалысының басында болу үшін  ол  халык мүдделерін  «корғаушы»  рөлін 

шебер орындады. Астрахан казак полкінің командирі полковник Попов аркы­

лы Бөкей Астрахан губернаторы Кноррингтен оныңөзіне — Бөкей сұлтанға — 

«жолын куған» казактарымен бірге Ж айы к пен Еділ аралығындағы аумакка 

«мөңгілік тұру» үшін көшуге рұксат ету туралы Ресей императорының алды- 

наөтініш  жасап кіруін сұрады.  1801 жылғы  1  наурызда I Павелдің жарлығы 

шыкты, онда былай делінген: «Қырғыз-кайсактардың Кіші Ордасыныңхан 

кеңесінде төрағалық етуші,  Нұралы ханның баласы  Бөкей  сұлтанды  езіме 

ыкыласпен кабылдаймын, кай жерді қаласа, сонда көшуге рұксат етемін ж әне 

менің мархабатымның белгісіне оған менің суретім бар алтын медаль тағай- 

ындаймын».84

Алғашқы коныс аударушылардың негізгі бұкарасында мал өте аз, киіз үй 

орнына  күрке  болды.  Бұлар  кедей  ж әне  ең  кедей  отбасылары  еді.  «Көшу 

дөуірінде  Ішкі  Орданы  құраған  оның  алғашкы  тұрғындары  кайсақтардың 

(казактардың. — 

Ред.)

 ең кедейлері болатын» деп жазды көзбен көргендердің 

бірі.83

Көшіп кетушілер негізінен Сырым Датовтың қозғалысына тікелей каты- 

сушылар болды. XIX ғасырдың орта шеніне карай «ішкі жакка» оның руынан 

15 мыңнан астам адам өтті.86 Х алы кты ңзор қүрметіне бөленген ж әне патша 

өкіметіне карсы күрестіңтанымал ұйымдастырушысы әрі басшысы Сырым 

батырдың өзі  мен  оның көптеген ең жақын  серіктері  халыкты  Ж айы к пен 

Еділ өзендері аралағындағы ауданға көшірудің белсенді үгітшілері болды. За- 

мандастарының жазғанындай, Бөкей сүлтан бірінші кезекте батыр Сырым 

Датовтың  колдауына  сенген  ж әне  «халыкты  көшіп  баруға  сонымен  бірге 

көндіре алған».87

237

жүктеу/скачать 47,68 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: