Ш. Ш. УӘлиханов атындағы тарих

Бірінші кезең Қоқанны ң Кдзақстан мен көршілес Қырғызстанда аумак,- 

тарды  басып  алуының  барынша  етек  алуымен,  жаулап  алынған  жерлердс 

өкімш ілік бақылау орнатуымен сипатталады. Бұл саясатты жүргізуде Омар 

ханның жеке құлы,  Читрилде туған,  1816 жылдан  1841  жылға дейін  (азын- 

аулақ үзілістермен) Ташкенттен  казақ даласын  басқарған, кұсбегі деген де 

атағы  бар  Лаш кар  беклербегі  (Гулам  шах деген  де  сол)  зор  рол  атқарды.27 

С оны ң бастамасымен  Сыр өңірі  аудандарында  Ақмешіт,  Ш олақ (Қазақлы 

Ж үлек),  С озақ бекіністері  салынды.  Өзбек тарихшысы  Ю.  А.  Соколовтың 

деректері бойынша, Қазақстан мен Қырғызстанда кокан бекіністерін салу- 

дыңхронологиясы мынадай: «1813 ж. — Бұхараның бұрынғы Жанғы бекІнісі, 

С ы рд ари ян ы ң  сол  ж ағасы н да,  К уаң дари я  ө зен ін ің  бас  ж ағы на ж акы н; 

1815  ж.  — ол  С ы рдарияны ң оң ж ағасы на көш ірілді  ж әне, сірә,  А қмеш іт 

атауын сол кезде алса керек;  1814 ж. — Ш олаққорған (Қаратаудыңсолтүстік 

беткейінде орналасқан);  1815—1820 жылдары — Сырдарияның оң жағалауын- 

дағы Күміскорған, Ж аңақорған, Ж үлек, ал Сарысудың оңтүстік ағысында — 

Ж аманқорған;  1821  ж.  — Талас  өзенінде  Әулиеата;  Қырғызстанның  сол- 

түстігіндегі Нарын өзенінде Кетпентөбе;  1822 ж. — оңтүстік-шығыс Кырғыз- 

стандағы Куршаба өзенінде (Г ульгиге жақын) Қызылқорған, Алай алқабында 

(оңтүстік  Кыргызстан) Дарауытқорған;  1825  ж.  — солтүстік Қырғызстанда 

Ш у өзенінің бойында қырғыз жотасына жакын жердегі бекіністер:  Мерке, 

Пішпек, Тоқмақ, Атбашы;  1830 ж. — Тянь-Ш аньдағы Сонкөл көлі ауданын- 

дағы Жунгал;  1830—32 ж. — Нарын өзеніндегі, ағысы бойынша Кетпентөбеден 

жоғарыракта Кұртка».28 Бұл тізбеге батыстағы ең шеткі форпост болған, Акме- 

шіттен  160 шақырым жерде орналасқан Күмісқорғанды, сондай-ақ Жаңақор- 

ған бекінісін қосуға болады.  Бұған қоса, Ш удың жағасында, оған Карағаты 

өзенінің құйылысынан жоғарырақта Иткешу бекінісі орналасты.29 Сонымен 

қоқан билігі Қазақстанда Хиуа шекаралық бекеттерімен жанасуға дейін жетіп, 

батысына да (Жетісуға жетіп), шығысына да таралды.

Оңтүстік Казақстанға Қоқан билеушілері ғана емес, сонымен қатар олар- 

мен бақталас болған Бұхара және Хиуа феодалдары қызығушылық көрсетгі.30

Жоғарьща айтылған оқиғалардан көрініп отырғанындай, Қазақстанның Сыр 

өңірі аудандарында Бұхара әмірлері қоқан хандарына әлсіз қарсылас болды. 

Мәселе мынада: географиялық жағынан Бұхара Орта Азия мемлекеттері ара- 

сында өзекті жағдай алды, оның күштері неғұрлым «келешегі зор» басқа ба- 

ғыттарға  үнемі  тартылып  отырды.  Сондықтан  Қазақстанның  оңтүстігінде 

белсенді  саясат жүргізуге  мүмкіндігі  шектеулі  болған  бұхара  билеушілері 

өздерінің Қоқан мен Хиуаға қарсы күрестегі табиғи одақтастары ретінде қазақ 

сұлтандарына ара-тұра қолдау көрсетіп отыруды жөн көрді.

Кейбір деректер Бұхараның казак даласына экспансиясының ерекшел іктерін 

ашып береді. Бұхараның «Та'рих-и Әмір Хайдар» деген хроникасыңда XIX ғасыр- 

дың басында Түркістанды иеленген казак сұлтандары — Ибраһим сұлтан мен 

Қасым сүлтанның кезінде Бұхара әмірі Ш ах Мұраттың (1785—1800 жылдары 

билік еткен) мүриттері болғанына емеурін жасалған,31  мистикаға кызығушы- 

лық танытқан  Ш ах  Мүратты  құрметтеушілер  сол  үшін  оны  Ш ах-и  ма'сум 

(«Күнәсіз шах») деп  атаған еді.  Оның баласы  және мираскоры Әмір Хайдар 

(1800—1826) кезінен оның қазақ билеушісі Харун—Ғази ханға (Арынғазы да сол, 

төменіректен  қараңыз) түркі тіліндегі  хаты  жеткен,  онда  әмірдің оған  Ш ир 

Ғазы  ханмен  бірге  «өз әкелерінің орнында тұтас  бір нәрсенің екі  жартысы» 

сияқты билік етсін деген тілекпен хан атағын бергені және «[әмірдің] ракымды

288

қолы оларды басынан сипап отыратыны» көрсетіледі. Әмір Хайдар баска бір 

хатында казақтар мен қаракал пақтардың билері мен аксакалдарына сөзін ар- 

жүктеу/скачать 47,68 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: