Ш. Ш. УӘлиханов атындағы тарих
нап, оларға Мырза МұхаммедЖүсіп пен оныңсеріктеріне, олар өмірдіңТүркии мен
жүктеу/скачать 47,68 Mb. Pdf көрінісі
|
kozybaev mk bas red kazakstan tarikhy kone zamannan buginge
| нап,
оларға Мырза МұхаммедЖүсіп пен оныңсеріктеріне, олар өмірдіңТүркии мен Ресейге елшілері болғандыктан, кедергі жасамауды тапсырады.32 1818 жылы Әбдікәрім Бұхари казақтардың көше жүріп, үлкен кашыктык- тарға баратынын атап өтті, мәселен, олар көктемде орыс шекараларына жа- қындайды, ал қыста Хиуа, Бұхара ж әне Туркестан шектерінде пайда болады: шекті ж өнетөрткара бірлестіктері (Кіші жүз), сондай-ақок, қырыкмылтык, бозашы шоудар (түрікмендер текті топтар) мен карақалпактар Үргеніш төңірегіне токтайды, ал шөмекей, койыт, жаппас, жағалбайлы (Кіші жүз), қыпшактар (Орта жүз) мен каракалпактар Ташкент, Бұхара ж әне Самаркан төңірегінде кыстайды; акырында, коңырат, үйсін (хушин), тамалар Ташкент, Қокан шектеріне Әндіжан мен Наманғанға дейін жетеді. XIX ғасырдың ең ба- сында шекті ж әне төрткара руларын — Ш ерғазы сұлтан, шөмекей, жаппас рулары мен каракалпактарды — Бөлекей сұлтан (1808/9 жылы өлген), Орта жүздің коңырат, сондай-актама және үйсін руларын — Қүдайменді сүлтан, ал кырғыздарды ж әне Іле бойы мен Кытайдағы Аксу аудандарында көшіп жүргендерді Кобыз султан баскарған.33 Тұтас алғанда, Бұхара билеушілері Қызылқұм ауданын және Ш ардара бекінісінен (1866 жылы орыс өскерлері кираткан), Бұхараның ең солтүстіктегі уәлаяты ны ңж әне өзбектердің бүркіт тайпасының ежелгі иелігінің орталығы Нұратадан Сырдарияның сол жаға- сындағы учаскені азды-көпті бакылауда ұстаған. Хиуа хандығы Хорезм жазирасы мен оған жапсарлас аудандарды иелене отырып, казактармен ежелден тығыз байланыстаржасады. Ш ыңғыс құқығы бойынша Хорезм Жошы ұлысының бір бөлігі болғандыктан, XVIII ғасыр бой- ында Хиуа тағында Кіші жүзден шыккан толып жаткан казак хандары алмас- ты (көбінесе — аты ғана), ал XVIII ғасырдың аяғында билік басына өзбектердің коңырат бірлестігінің үстем тобы келді, олардың басшысы Елтүзер (1804— 1806) қоңыраттардыңтегін Шыңғыс-хан әулетімен жакындастыратын аңыз негізінде хан атағын алды.34 Әр түрлі түрікмен, өзбек ж әне каракалпак кұры- лымдарының арасында өз билігін нығайтумен айналыскан Хиуа билеушілері 1811 жылға дейін Сырдарияныңтөменгі ағысыныңқазакфеодалдарын өз ыр- кына көндіруге бата алмады. Ал қазак кауымдарының арасында бірлік болмады: әрбір ірі ру тобының өз ханы болды және олар дербес саясат жүргізді. Шөмекей тобының басшысы Ералы ханның баласы Султан Темір хан болды. 1809 жылы ол 1500 адаммен теңге-кытай және кыпшак кауымдарына шапкыншылыкжасады, бірактойта- рыс тапты. Шекті руының «падишахы» Қайып ханның баласы Әбдіәзіз хан болды, ол 1810 жылы сары-кытай руының керуенін тонады. Әбдіәзіз ханның інісі Ш ерғазы хан төрткара тайпасын баскарды. Табын тайпасы 1811 жылы Нұралы ханның баласы Қаратай ханның билігін таныды. Қазак билеушілерінің карақалпақ билерімен катынастары ерекше шиеленісті болды. Бұл руаралык күреске Хиуа билеушілері араласып отырды. 1811/12 ж ы лды ң қы сы н да Хиуа ханы М ухам мед Рахим (1776—1825; 1806—1825 жылдары билік еткен) Султан Темір ханға елшілік жіберіп, бағы- нуын, тұткын Хиуа бодандарының бәрін беруді ж әне Хорезмнен, М ауаран- нахрдан және Ресейден шыккан керуенді тонауын тоқтатуды талап етті. Хиуа ханы өзі қарақалпактарды Жаңадариядан көшіргеннен кейін бұл ауданды казак- тардың алып қоюына да наразы болатын, өйткені Хиуа ханы оны өзінің иелігі 19-36
289 деп санайтын. Кдзақтар жалтарма жауап қайтарып, Хиуа билеушісініңбилігін Орта жүз таныса, оны тануға уәде берді. Бұл жауапқа қанағаттанбаған Хиуа ханы казак елшілерін зынданға тастауға бұйырды да, өзбек, түрікмен (жәуміт, шаудыр) жөне карақалпақ құрамаларынан әскер жинап алып, 1812 жылғы каңтардың аяғында жаздыгүні Еділ мен Ж айы қ өзені шектеріне дейін көшіп барып, қысты Сырдария мен Қуандария жағалауында өткізетін қалың жат- Кан шөмекей руына өзі бастап жорыққа шықты. Хиуа өскері Кдкпа-сексеуіл ж әне Ақтабан такыр даласы арқылы жүріп, Қақаған суыққа карамастан, Ж аңадариядан мұз үстінен өтіп, Хасан қалаға соқпай, қазақ коныстарына шабуыл жасады. Ж аудың жақындағаны туралы кеш хабарланған қазақтар көшіп үлгірмеді де, олар талапайға түсті.Сұлтан Темір хан кашып құтылғанымен, хиуалыктар мол олжаны: 100 мыңнан астам қойды, 40 мыңнан астам түйені ж әне 500 қыз-келіншекті колға түсірді. 1812 жылы Мұхаммед Рахим ханның ордасына Сұлтан Темір ханның елшілері оған бағынуды талап еткен хат әкелді. Хиуа ханы қазақтардан Хиуа иеліктерінде колға түсірілген барлық тұткындарды қайтарып беруді талап етіп, сол жағ- Дайда қазақтүтқындарын қайтаруға уәде етті. 1815 жылдың ақпанында Хиуа ханы қазақтың шекті руын шабуға кият Сүйін би, маңғыт Досым би ж әне Ілияс шиғауыл бастаған 5 мың жауынгер жіберді. Ш ектілердің басшылары Әбдіәзіз хан мен Ж аназар би Сырдарияның арғы бетіне қашып қүтылды. Хиуалықтар өз астанасына мол олжамен оралды. Бүл үшін Хиуа ханы Сүйін биге мол сый тартты. 1816 жылдың қарашасында хиуалықтардың қазақтарға жаңа шапқыншы- льіғы жасалды. 200 казақ қаракалпақтарға шабуыл жасағаннан кейін (1816 жылғы желтоқсанда) Мухаммед Рахим хан Әбдіөзіз ханның баласы Арын- ғазы ханға бағынатын шекті руларына Сүйін биді, Досым би мен Ілияс шиға- уылды тағы жіберді. Ж оры ққа жәуміттер, шаудырлар ж әне қарақалпақтар катысты. Ж оры қ кезінде шабуыл жасауш ылар жағынан 20 адам, қазақтар жағынан 2 мың адам өлді, ал қазақтың 700 қыз-келіншектері тұтқынға алын- ды. Арынғазы хан қалың ну тоғай арасына жасырынып құтылды. Осы карақшылық шабуылдардан кейін казак сұлтандарының бір бөлігі Хиуа билеушісініңүстемдігінмойындады. 1819жылдыңнаурызында Арынғазының немере ағасы ІІІерғазы хан Мұхаммед Рахим ханға өзінің қызын берді. Сол кезде, 1819 жылғы 21 карашдда соңғысы Шерғазы ханның баласы Жанғазы төрені казақ- тардың ханы етіп бекітгі. Әкесі мен баласының колдауына сүйенген Хиуа ханы 1820және 1821 жылдары олардыңдұшпаны Арынғазыға (оны Бұхара әмірі Хай- Дардың қолдағаны мәлім) екі рет шабуыл жасады. Осы баяндалғандардан казак сүлтандарының өзара қыркыскан араздығы Хиуа мен Бұхараның қазақ даласы- на ыкпал жасау үшін бакталастығымен ұштасып кеткенін аңғаруға болады. Хиуа билеушілері өз саясатында руаралык араздык пен өштікті шебер пайдаланды және бір руды екіншісіне айдап салып, өз үстемдігін жүзеге асырды. Хиуалык тар өздерінің коныстебуін нығайту үшін Сырдарияныңтөменгі ағысында бірнеше бекіністер салды немесе ескілерін калпына келтірді. Олардың ең белгілісі — Сырдария атырауы тармақтары бастауыныңбіріндегі бұрынғы бекіністің кира- ған жұртына салынған Жанкат (1840 жылдарда бұл бекініс оның соңғы хиуалык комендантының аты бойынша Қожанияз ретіңде, ал одан да кейініректе Ресей- мен сауда жасаған бір керуенбасының аты бойынша Райым бекінісі ретінде белгілі). Алайда Хиуа Казакстанда Қоканмен шындап бәсекелесе алмады, ол Қоканнан да, Бұхарадан да едәуір өлсіз және өз әлеуеті жөнінен де, халкының 290
|