аймакко кслуінім
алдын алу мақсатымен, халы к ж эн е мал санағын жүргізуді
сылтауратып,
Ж етісуға Сібір Ш екаралы қ басқарм асы ны ң төрағасы генерал
Вишнспс-
кий басқараты н зеңбірегі бар едөуір әскери күш тер жіберді.
Кенесары ханның Ж етісуға келуі халы қ арасы нда терең ж ік туғызды.
С ірә, жалпы халы қты қ қозғалы сты ң ы қпалына ұш ырамаған бірде-бір ірі
ру бөлімшесі болмаған шығар. Бұл да генерал-губернатор В. Д. Горчаков-
ты 1846 жылдың жазында Лепсі-Қ аратал ауданында старш ындар, султан-
дар, атақты билер, ықпалды болыс баскаруш ы лары съезін ш акы руға өкім
беруге итермеледі, мұндағы мақсат отарш ылдыққа карсы козғалы сты ай-
ыптайтын, үкімет үшін тиімді келісімді оларға зеңбіректерден атылған
гүрсілдер тұсында ж ән е катаң ж ауапқа тарту ж өнінде қоркы ту арқылы
казақ ақсүйектерін ресми өкімет орындарының ханды саяси жағынан окш а-
улауға ж ән е оны ң көтерілісш ілерін Үлы ж үз ш егінен ығыстырып ш ыға-
руға бағытталған ұстаны мы на ы нты м ақтасты қ білдіруге м әж бүр ету бо-
латын.
Қ ұж атты ң түпнұсқасы нда «каскүнемдерді ж ою жөнінде» ж ә н е олар
табылған жағдайда ең ж акы н приказ арқы лы Ресей Ү кім етіне «дереу
жеткізу» үшін 17 сұлтанға, 27 биге, бірқатар болы сты қ старш ы ндарга
жүктелген негізгі міндеттемелердің мәні ашып к өрсетілген .100 «Бүлікшіл
ауылдардың» коны сы на ең ж ақы н өңір А ягөз ж ән е А латау округтері бо-
лып шықты; көтеріліс қамтыған өңірге бір ж ағынан жасаул Ню халовты ң
о тр я д ы ; о ң т ү с т ік т е н — ж ү зб а с ы А б а к у м о в т ы ң к а з а к к о м а н д а с ы
ж іберілді.101 Ол кезде акылымен ж ән е ш еш ендігімен әйгілі болған болыс
басқаруш ы сы , А байдың әкесі — Қ ұнанбай Ө скенбаев үкіметті ж ақтау-
шылар қатарында болған.102
1846 ж ылдың жазы нда К енесары Балқаш көлін ің жағалауы ндағы К а-
мал түбегін басып алды; сол жерден ол жазалау отрядтарына ж ансала қар-
сыласу мақсатымен ж аңа ауылдарды тарту есебінен өз негізін кеңейтуге
ниет етті. Бірнеш е зеңбірегі бар ханны ң он мы ңды қ ж асағы едәуір күш
болатын. Ж азалауш ы құрамаларға қарсы осы ны ң алдындағы қақты ғы с-
тар бойынша жауынгерлік тәж ірибе жинақтаған көтерілісш ілердің қаруы
да жаман емес еді.
Оларға Қоқан хандығына қарсы белсенді күрес кезеңінде қосылған хи-
уалы қ жеті шебер оқ ататын зеңбірек дайындап берген.
Жетісуда жүрген ж ән е азы қ-түлікпен қамтамасы з етілу аудандарынан
шеттеп калған хан өз ауылдарын астықпен жабдықтау проблемасын өзінше
шешті: н ақсол Ню халовтыңхабарлағанындай, Кенесары өзіне бағынғысы
келмеген, «егіс егіп, оларға асты қ дайындап беруге тиісті» «500 ш аңы рак
үйсіндерді» тұткында ұстады .103
Талантты колбасш ы ретінде К енесары өз ж асағы на да, он ы ң үстіне
бүкіл көтеріліске де тұрақты бөлімдер кенеттен қорш ауы мүмкін болған
жағдайда, ө зін ің Балқаш өңіріне орн аласуы н ы ң сәтсіз екен ін айқы н
түсінді. Сонымен бірге оны ң жасағы Орта ж үз бен Ж етісу аралы ғы нда
қимыл ж асап жүрген баска да быты раңқы ж асақтардан бөлініп қалды.
Кенесары жағдайды дүрыс бағалап ж әне күресті жалғастыру үшін жағдай-
дың әлсіздігін біліп, өз ауы лдарымен бірге іле өзен ін ің оң ж ағалауы на
өтті ж әне сұлтан Рүстем Ә б ілф ей ізовтің ж асақтары м ен б ір ік ті,104 мұны ң
өзі кешірілмес жаңсақты қ болатын. Бұдан кейінгі оқиғалар Рүстем султан-
351
ны ң дөйексіздігін көрсетті. Бұл көтерілістің ж еңіліс табуын тездетті.
Ж етісуда болған кезінде К енесары қы рғы з манаптарына ж ергілікті ха-
лыктан зекетж и н ау үшін екі мы ңадам ды қж асақж іберді. Алғашқы қақты-
ғы старды ң ө зі-ақ қы рғы з рулары ны ң қазақ ханы өктемдігіне бағынбауға
бел байлағаны н көрсетті. О ны ң үстіне айм аққа ниеті белгісіз ірі қарулы
күш тер келгені туралы ескертілген ең басты қырғыз манаптары қарсы -
л ы қ көрсету үшін кол жинап үлгерген болатын. Екі мың адам ды қж асақ-
тан «мың ш акты адам аш -ж алаңаш қайтып келіп, ж еңіліске ұшырағанда-
рын ж ән е өздерінің қашып кұтылғандарын хабарлады».105
К енесары өз ж ағдайы ны ң қиы н екенін, Абылай ұрпақтары ны ң ара-
сындағы терендей түскен алауы зды қтарды ықпалды манаптармен жасы-
рын байланы сы бар к азак отрядтары ны ң командирлері шебер ж әне дер
кезінде пайдаланаты ны н ж ақсы түсінді. Ол былай тұрсы н, К енесары өз
ж оры қтары на катысуға күш теп мәжбүр еткен ыкпалды қазақ батырлары-
ның бірі Сыпатай Ормон ханмен құпия байланыс жасап, казақжетекш ісін -
тауд ы ң сы рты нда кы рғы здарды ң калы ң қолы тұр, сен оларды ң осы
уақы тқа дейін тек «ш абақтарымен айналысты ң, сазандарымен енді ғана
кездесесің» деп иланды рды.106
Бастапкы мақсатка жету — Т ян ь-Ш ан ь қы рғы здарын, Үлы жүздің бір
бөлігін өзіне бағындыру, Ш у өзенінде қыстап шығу, одан соң Ү ш -Алма-
тыны ж ай л ау 107 мүмкін еместігі барған сайын айкындала түсті. Оның Цин
К ы тайы ны ң шығыс ш ектерінде көш іп жүру ге оның келісімін алуға тыры-
суы К енесары ны ң қырғыздармен қантөгісті қақтығыстар жасамау ниетіне
байланысты болатын. Іле өзенін бойлай жоғары өрлеген ол көптеген ауыл-
дармен бірге қы тай ш екарасы на терендей кіріп, Ү йгентасқа токтады да,
одан Ш ы ң ж аң билеуш ісіне Кұдайменді С арж анов сұлтан, Ш оқтар Бақ-
тыбаев би ж ән е С ұйдак кож аны елш ілікке жіберіп, «оның жерінде көш іп
ж үруге рұқсат ету туралы» өтініш ж асады , бұған рүқсат ала алмады. «Ол
(хан. —
Ред.)
қытай қам қорлы ғы н а алынбайды ж ән е қайдан келсе, сонда
кетсін, қы тайды ң өкім ет оры ндары сөзбен де, іспен де кін әлі болғысы
келм ейтін А к патш адан мейірім сүрасы н...»108 К енесары өз елш ілерін
ж ібергеннен кейін бір ай өткен соң, оны ң ауылына арнаулы тілмаш тар
ж еткізген ж ауапты ң м әтіні осындай болды, мұның өзі оны Үлы жүз бен
Қ ы рғы зстан ш егінде көш е ж үріп, Ж антай, Ормон манаптарға мынадай
мазмұндағы хат жолдауға мәжбүр етті: «Менің мұнда келу мақсатым жау-
ласу ж әне қан төгу емес, қайта қырғыздар мен қазақтарды біріктіру... ж әне
жалпы алғанда, қоқанды ктарды ң қысым көрсетуінен құтқару...». Алайда
ол ө зін ің бейбіт ниеттерін ж үзеге асыра алмады: мұның үстіне қы рғы з
ауы лдарына дұш пандары таратқан оны ң «қырғыз руларын жоюды», ой-
лайтыны, сон дай -ақ қы рғы з елшілеріне менсінбей карауы туралы сыбыс-
тар қы рғы здарды ң қарсы қимы лы н қатайта түсті. Бас манаптар Ж антай
К арабеков, Ормон Н иязбеков өз қимылдарын жасаул Нюхаловпен келісе
отырып, «ж анталаса кимы лдауға — өлім, яки оны ң көзін жою ға шешім
ж асады ».109
Сол екі арада К ен есары н ы ң ж асақтары ж ат жерде ұсақ-түйек қақты -
ғыстарға барғанмен, түбегейлі бетбұрысқа қол ж еткізе алмады. 1847 жы-
лғы сә у ір д ің ортасы н а қарай қы рғы здар н егізгі күш терін біріктіріп ,
бейнебір ж үз м ы ңды к әск ер ж инаған сияқты , дегенмен бұл деректердің
көп асы ра көрсетілген і кө р ін іп тұр. Адам саны ж өн інен арты қш ы лы қ
352
қ а за қ х а н ы н ы ң ж а у л а р ы ж а ғы н д а б о л ғ а н ы
Достарыңызбен бөлісу: |