Ш. Ш. УӘлиханов атындағы тарих



Pdf көрінісі
бет287/667
Дата29.01.2022
өлшемі47,68 Mb.
#115926
1   ...   283   284   285   286   287   288   289   290   ...   667
Байланысты:
kozybaev mk bas red kazakstan tarikhy kone zamannan buginge

аймакко кслуінім

 

алдын алу мақсатымен, халы к ж эн е мал санағын  жүргізуді 



сылтауратып,

 

Ж етісуға Сібір Ш екаралы қ басқарм асы ны ң төрағасы   генерал 



Вишнспс-

 

кий басқараты н зеңбірегі бар едөуір әскери  күш тер жіберді.



Кенесары ханның Ж етісуға келуі халы қ арасы нда терең ж ік туғызды. 

С ірә, жалпы халы қты қ қозғалы сты ң ы қпалына ұш ырамаған бірде-бір ірі 

ру бөлімшесі болмаған шығар.  Бұл да генерал-губернатор В. Д.  Горчаков- 

ты  1846 жылдың жазында Лепсі-Қ аратал ауданында старш ындар, султан- 

дар, атақты билер, ықпалды болыс баскаруш ы лары  съезін ш акы руға өкім 

беруге итермеледі, мұндағы мақсат отарш ылдыққа карсы  козғалы сты  ай- 

ыптайтын,  үкімет  үшін  тиімді  келісімді  оларға  зеңбіректерден  атылған 

гүрсілдер тұсында ж ән е  катаң ж ауапқа  тарту  ж өнінде  қоркы ту  арқылы  

казақ ақсүйектерін ресми өкімет орындарының ханды саяси жағынан окш а- 

улауға ж ән е оны ң көтерілісш ілерін Үлы ж үз ш егінен  ығыстырып  ш ыға- 

руға бағытталған ұстаны мы на ы нты м ақтасты қ білдіруге м әж бүр ету бо- 

латын.


Қ ұж атты ң түпнұсқасы нда  «каскүнемдерді  ж ою   жөнінде»  ж ә н е  олар 

табылған  жағдайда  ең  ж акы н  приказ  арқы лы   Ресей  Ү кім етіне  «дереу 

жеткізу»  үшін  17  сұлтанға,  27  биге,  бірқатар  болы сты қ  старш ы ндарга 

жүктелген негізгі  міндеттемелердің мәні ашып к өрсетілген .100 «Бүлікшіл 

ауылдардың» коны сы на ең ж ақы н өңір А ягөз ж ән е А латау округтері бо- 

лып шықты; көтеріліс қамтыған өңірге бір ж ағынан жасаул Ню халовты ң 

о тр я д ы ;  о ң т ү с т ік т е н   —  ж ү зб а с ы   А б а к у м о в т ы ң   к а з а к   к о м а н д а с ы  

ж іберілді.101 Ол кезде акылымен ж ән е ш еш ендігімен әйгілі болған болыс 

басқаруш ы сы ,  А байдың  әкесі  — Қ ұнанбай  Ө скенбаев  үкіметті  ж ақтау- 

шылар қатарында болған.102

1846 ж ылдың жазы нда К енесары   Балқаш  көлін ің  жағалауы ндағы   К а- 

мал түбегін басып алды; сол жерден ол жазалау отрядтарына ж ансала қар- 

сыласу мақсатымен ж аңа ауылдарды тарту есебінен өз негізін  кеңейтуге 

ниет  етті.  Бірнеш е  зеңбірегі  бар ханны ң он  мы ңды қ ж асағы   едәуір  күш  

болатын.  Ж азалауш ы  құрамаларға қарсы  осы ны ң алдындағы қақты ғы с- 

тар бойынша жауынгерлік тәж ірибе жинақтаған көтерілісш ілердің қаруы 

да жаман емес еді.

Оларға Қоқан хандығына қарсы белсенді күрес кезеңінде қосылған хи- 

уалы қ жеті шебер оқ ататын зеңбірек дайындап берген.

Жетісуда жүрген ж ән е азы қ-түлікпен қамтамасы з етілу аудандарынан 

шеттеп калған хан өз ауылдарын астықпен жабдықтау проблемасын өзінше 

шешті: н ақсол Ню халовтыңхабарлағанындай, Кенесары өзіне бағынғысы 

келмеген, «егіс егіп, оларға асты қ дайындап беруге тиісті» «500 ш аңы рак 

үйсіндерді» тұткында ұстады .103

Талантты  колбасш ы   ретінде  К енесары   өз  ж асағы на  да,  он ы ң   үстіне 

бүкіл көтеріліске де тұрақты бөлімдер кенеттен қорш ауы  мүмкін болған 

жағдайда,  ө зін ің   Балқаш   өңіріне  орн аласуы н ы ң   сәтсіз  екен ін   айқы н 

түсінді.  Сонымен  бірге  оны ң  жасағы  Орта  ж үз  бен  Ж етісу  аралы ғы нда 

қимыл  ж асап  жүрген  баска да  быты раңқы   ж асақтардан  бөлініп  қалды. 

Кенесары жағдайды дүрыс бағалап ж әне күресті жалғастыру үшін жағдай- 

дың әлсіздігін  біліп,  өз  ауы лдарымен  бірге  іле  өзен ін ің   оң   ж ағалауы на 

өтті ж әне сұлтан  Рүстем Ә б ілф ей ізовтің ж асақтары м ен  б ір ік ті,104 мұны ң 

өзі кешірілмес жаңсақты қ болатын. Бұдан кейінгі оқиғалар Рүстем султан-

351



ны ң   дөйексіздігін  көрсетті.  Бұл  көтерілістің  ж еңіліс  табуын  тездетті. 

Ж етісуда  болған  кезінде  К енесары   қы рғы з  манаптарына  ж ергілікті  ха- 

лыктан зекетж и н ау үшін екі мы ңадам ды қж асақж іберді. Алғашқы қақты- 

ғы старды ң ө зі-ақ  қы рғы з рулары ны ң қазақ ханы өктемдігіне бағынбауға 

бел байлағаны н  көрсетті.  О ны ң үстіне айм аққа ниеті  белгісіз ірі  қарулы 

күш тер  келгені  туралы   ескертілген  ең басты  қырғыз  манаптары  қарсы - 

л ы қ  көрсету үшін кол жинап үлгерген болатын.  Екі мың адам ды қж асақ- 

тан «мың ш акты адам аш -ж алаңаш  қайтып келіп, ж еңіліске ұшырағанда- 

рын ж ән е өздерінің қашып кұтылғандарын хабарлады».105

К енесары   өз ж ағдайы ны ң  қиы н  екенін,  Абылай  ұрпақтары ны ң  ара- 

сындағы терендей түскен алауы зды қтарды  ықпалды манаптармен жасы- 

рын  байланы сы   бар к азак  отрядтары ны ң командирлері  шебер ж әне дер 

кезінде  пайдаланаты ны н ж ақсы  түсінді.  Ол  былай тұрсы н,  К енесары   өз 

ж оры қтары на катысуға күш теп мәжбүр еткен ыкпалды қазақ батырлары- 

ның бірі Сыпатай Ормон ханмен құпия байланыс жасап, казақжетекш ісін -  

тауд ы ң   сы рты нда  кы рғы здарды ң   калы ң   қолы  тұр,  сен  оларды ң  осы 

уақы тқа дейін тек «ш абақтарымен айналысты ң, сазандарымен  енді ғана 

кездесесің» деп иланды рды.106

Бастапкы  мақсатка жету — Т ян ь-Ш ан ь қы рғы здарын, Үлы жүздің бір 

бөлігін өзіне бағындыру,  Ш у өзенінде қыстап  шығу, одан соң Ү ш -Алма- 

тыны ж ай л ау 107 мүмкін еместігі барған сайын айкындала түсті.  Оның Цин 

К ы тайы ны ң шығыс ш ектерінде көш іп жүру ге оның келісімін алуға тыры- 

суы К енесары ны ң қырғыздармен қантөгісті қақтығыстар жасамау ниетіне 

байланысты болатын. Іле өзенін бойлай жоғары өрлеген ол көптеген ауыл- 

дармен бірге қы тай ш екарасы на терендей кіріп, Ү йгентасқа токтады да, 

одан Ш ы ң ж аң  билеуш ісіне Кұдайменді  С арж анов сұлтан,  Ш оқтар Бақ- 

тыбаев би ж ән е С ұйдак кож аны  елш ілікке жіберіп, «оның жерінде көш іп 

ж үруге рұқсат ету туралы» өтініш  ж асады , бұған рүқсат ала алмады.  «Ол 

(хан.  — 

Ред.)

 қытай  қам қорлы ғы н а алынбайды ж ән е қайдан  келсе, сонда 

кетсін,  қы тайды ң  өкім ет  оры ндары   сөзбен  де,  іспен  де  кін әлі  болғысы 

келм ейтін  А к  патш адан  мейірім  сүрасы н...»108  К енесары   өз  елш ілерін 

ж ібергеннен  кейін  бір ай  өткен  соң,  оны ң ауылына  арнаулы тілмаш тар 

ж еткізген  ж ауапты ң м әтіні осындай  болды,  мұның өзі оны Үлы жүз бен 

Қ ы рғы зстан  ш егінде  көш е  ж үріп,  Ж антай,  Ормон  манаптарға  мынадай 

мазмұндағы хат жолдауға мәжбүр етті:  «Менің мұнда келу мақсатым жау- 

ласу ж әне қан төгу емес, қайта қырғыздар мен қазақтарды біріктіру... ж әне 

жалпы алғанда, қоқанды ктарды ң қысым көрсетуінен құтқару...».  Алайда 

ол  ө зін ің   бейбіт  ниеттерін  ж үзеге  асыра  алмады:  мұның  үстіне  қы рғы з 

ауы лдарына дұш пандары  таратқан  оны ң «қырғыз руларын жоюды», ой- 

лайтыны, сон дай -ақ қы рғы з елшілеріне менсінбей карауы туралы сыбыс- 

тар  қы рғы здарды ң қарсы   қимы лы н  қатайта түсті.  Бас  манаптар Ж антай 

К арабеков, Ормон Н иязбеков өз қимылдарын жасаул Нюхаловпен келісе 

отырып,  «ж анталаса  кимы лдауға  — өлім,  яки   оны ң  көзін  жою ға  шешім 

ж асады ».109

Сол екі арада К ен есары н ы ң  ж асақтары  ж ат жерде ұсақ-түйек қақты - 

ғыстарға барғанмен, түбегейлі  бетбұрысқа қол ж еткізе алмады.  1847 жы- 

лғы  сә у ір д ің   ортасы н а  қарай   қы рғы здар  н егізгі  күш терін  біріктіріп , 

бейнебір ж үз м ы ңды к әск ер  ж инаған сияқты , дегенмен бұл деректердің 

көп  асы ра  көрсетілген і  кө р ін іп   тұр.  Адам  саны  ж өн інен   арты қш ы лы қ

352



қ а за қ х а н ы н ы ң ж а у л а р ы ж а ғы н д а б о л ғ а н ы  



Достарыңызбен бөлісу:
1   ...   283   284   285   286   287   288   289   290   ...   667




©engime.org 2024
әкімшілігінің қараңыз

    Басты бет