анык.  Шешуші  шийкас  1847

жылғы  17 ж ән е 25 сәуір аралығында қазіргі Т окм аққа 

баздарын қырғыздар кақпанғатүсірген терең шатқалда 

ханға өз артықш ылығын пайдалануға мүмкіндік бермеді, оны ң 

да  бар  ж еңіл  зең б іректерм ен   атуды  бары нш а  пәрм енді  түрде 

нуға мүмкіндігі болмады. К ең  далада ойдағыдай колданы лы п, сы нактан 

тәу л ік к е  созы лған  тең   емес  ш айқас  қазақтар д ы ң   күш ін   ти ты ктатты ; 

кенеттен  ш егініп  кетуі  қиы ндата  түсті.  К ен есары   ж ә н е  30-дан  астам 

сұлтан тұтқы нға түсті,  қалғандары   «быт-ш ыт болы п, ж а н -ж ақ қ а қаш ы п 

кетті».  Қ ырғы здарды ңтұтқы ны на мыңнан астам сарбаз түсіп, құлақ естіп 

көрмеген катыгездікпен өлтірілді. «Құлдықтың касіретті ш ынжырын лақ- 

тырып  тастағы сы   келген   көш п елілерд ің   үміті»,  қ а зақ ты ң   соңғы   ханы 

осы лай қаза тап ты .110

«Осы бүлікш іні құртқаны  үшін» қы рғы здарды ң басты манаптары  О р- 

мон Н иязбеков, Ж антай Қ арабеков, оның інісі Қалығұл Ә лібеков, сұлтан 

Рүстем Әбілфейізов, Сыпатай би М ырзагелдин патша үкіметінен мол ма- 

рапат алды .1"

К енесары   қайтыс  болғаннан  кейін  алты  ж ы лдан  соң  Үлы  ж үзд ің  аға 

султаны  қы зметіне  үміткерлерді  таңдау  кезінде  Рүстем  Ә білф ей ізовтің  

¥ л ы  ж үздіңаға султаны қызметіне кандидатурасы «оның бұрынғы сенімсіз 

әрекеттері себепті»112 қабы лданбай тасталды , яғни он ы ң  бастапқы да К е ­

несары Қасымовпен уақытша байланыс жасағаны ескерілді.

Х анны ң ж еңіліс табуы мен  қайты с  болуы оры с  отрядтары ны ң Ілен ің  

арғы жағындағы өлкеге ж ән е С олтүстік Қ ы рғы зстанға одан әрі тереңдей 

енуіне қолайлы жағдай жасап, аймақты Ресей империясы на қосып алуды 

жеңілдетті.

К енесары  Қ асы мовты ң көтерілісінің бірш ама қайш ы лы қтары , ан ы қ- 

талмаған мән-ж айлары  бар:  бір жағынан, Қ окан хандығымен (қазақтарды 

азат ету мақсатын көздеген) соғыс, ал екінш і ж ағынан, бауырлар қы рғы з- 

дармен қантөгісу соғысы, тағы бір жағы, өзін колдаудан бас тартқан қазақ 

руларына мейірімсіздігі.

Ш ұрайлы  қоны с,  шүйгін жайы лы м үшін дәстүрлі  күрес  бұл ж олы  да 

қ азақ  рулары ны ң касиетті  мақсат ж олы нда — әк ім ш іл ік -отарлауш ы лы к 

ж аңа тәртіптердің енгізілуіне карамастан, саяси окш аулығын сақтап келе 

ж аткан ,  к е ң -б ай так   ай м ақтарды ң  м ем лекеттік  тәуел сіздігін   қалп ы на 

келтіру ж олы нда бірігуіне кедергі жасады ; тағдырлы стратеги ялы қ м ак- 

саттардан тар өрісті рулы қ мүдделердің басым болуы дәстүрлі аристокра- 

тияның Орталык А зияны ң оңтүстік-ш ығыс ш ектерінде А нглия мен Ресей 

мүдделерінің барған сайы н аш ы к кақты ғы суы  ж ағдайлары нда солтүстік 

көрш ісінің әскери -саяси  кысымы алдында осалды к көрсетуін тереңдете 

түсті.

Ресейдің Оралдан  арғы  ш ет аймақтары ндағы  аса ірі  халы қ көтерілісі 

н аласуы ны ң  ерекш елігін   ескерм еуге  болмайды :  Х иуаны ң  да,  Бухара 

әм ірлігінің де  К енесары м ен  ы нты м ақтасты қ  ж асауы нда  м ұсы лм анды к 

факторы  да елеулі рөл атқарғанымен, олар К енесары ны  өздерін  Ресей та- 

рапынан жасалатын болаш актағы қауіптен қорғау дәреж есінде ғана қол-

23-36

дады; бірақ хан өз қаруының өткір жүзін  Қ оқанға қарсы бағыттасымен-ак 

бұрынғы қолдау біртіндеп бәсендей берді; Ресейге қарсы да, Қ оқанға қар- 

сы да күресі  к а зақ х ан ы н ы ң тү зеу ге келмес қатесіне айналды.

Үлы Абылай заманындағы егеменді мемлекеттілікті қалпына келтіруді 

мақсат еткен қазақ халқының XIX ғасырдағы аса ірі ұлт-азаттық көтерілісі 

бұл  жолы  да  ж еңілісп ен   аяқталды ,  бірақ  ол  Орта  А зия  мен  Қ азақстан 

халықтарының жадында өшпес із калдырды. Ол Ресей империясына қарсы 

халы қтарды ң  П ольш аға,  К авказға,  баска  да  аймақтарға  кұлаш  жайған 

к ү р есін ің   бір  буыны   болды.  Ш әм іл  ж етекш ілік  еткен  таулы қтарды ң 

көтерілісім ен катар, аса көрн екті саясатш ы ,  колбасш ы  К енесары  К асы ­

мов басш ылы қ еткен казак халкы ның күресі де империяның отаршылдык 

басып алуынан азатты к жолындағы ұлттық шет аймақтар күресі арнасын- 

дағы ең табанды, каж ы рлы  ж ән е ұзакка созы лған көтерілістер катарына 

жатады.

К ен есары   хан н ы ң   өз  басы ,  он ы ң   саясатш ы ,  қолбасш ы ,  диплом ат 

ретіндегі  теңдесі  ж о к  қасиеттері  тоталитарлы қ  ж үйенің  өктемдігі  ж ағ- 

дайында  ж ы лдар  бойы   ескерусіз  калды рылы п  келсе де,  халы қ жадында 

берік сақталған.  К енесары   К асы мов хан өз дәуірінің  ұлы кайраткерлері 

ш оғы ры нда  лайы қты   оры н  алады.  Орыс  халкы ны ң  тәуелсіздігін   ж ат 

ж ерліктердің шапкынш ылығынан қорғаған колбасш ылар Дмитрий Д онс­

кой, Михаил К утузов ж ән е басқалар сияқты, Кенесары хан да Қ азақстан- 

ны ң дербес м емлекет ретінде окш аулануы н сактау жолында ж еке басы- 

ны ң тендесі ж о қ  касиеттерін көрсетіп, өз өмірін соны ң ж олы нда кұрбан 

етті.

Кенесарының жанын пида еткен күресі, оны ңхалы к мүдделеріне шексіз 

берілгендігі, колбасш ы лы қ өнері, капиталистік жүйе орны кканға дейінгі 

далан ы ң  ғаж айы п кем еңгер,  өзгеш е сипаттағы сДясаткері ретіндегі  ерен 

касиеттері оны көзінің тірісінде-ак бүкіл халыктың құрметіне бөледі, оның 

ж еке басы сол дәуірдегі патш алы к отарш ылдык империя апологеттерінің 

өзін де кайран калдырды. Д ала өңірінің суырып-салма жыраулары жырға 

коскан хан бейнесі бүкіл даланы кеңінен шарлап кетті.  П лю рализм ж әне 

сөз бостандығы  кайтадан мүмкін болған казіргі тәуелсіз Қ азақстан жағ- 

дайында  оры нсы з  ұмытылған  есімдер  халы қка  кайтарылды,  соларды ң 

ішінде казақ ж үздерінің соңғы ханы, Абылай ханның немересі — К енеса­

ры Касымов бар. Біздің ғасырымыздың 30-жылдарында-ақ ұрпақтар есінде 

калдырылған Кенесары ханның қозғалысы, патша өкіметінің аймакта әске- 

ри -саяси  белсенділігі ж ағдайы нда табы сқа ж еткізбесе де, атасы Абылай 

ханның ісі сияқты  оны ң ұлы істері туралы халы қ есінде ізгілікпен сақтал- 

ған ы ны ң куәсі. 1

жүктеу/скачать 47,68 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: