ның  208—25 І-баптарында генерал-губернаторлар қызметінің негізгі  багыт-

бұратаналарды 7  күннен аспайтын мерзімге қамауға алуға немесе  15 сом- 

нан аспайты н ақш алай айыппұл салуға...  еркіндік берілді».103

1891 жылғы ережеде далалық облыстардағы  сот құрылысына елеулі то- 

лықтырулар мен нақтылаулар жасалды. Ең алдымен онда «Уакытша ереженің» 

көшпелілерді де, отырықшыларды да Ресейдің ішкі губернияларының село- 

лы к тұрғындарына теңестіру туралы бабы нығайтылды.

Ү кім еттің бұрынғы сот жүйесін катты өзгертуіне себеп болған негізгі 

міндет ислам шариғатын уағыздаушы билерді ж әне құқықтықжүйені ығыс- 

ты р ы п   ш ы ғар у ,  о л ар   о н д а ға н   ғ а с ы р л а р   бойы   п ай д ал ан ы п   келген  

ж еңілдіктерді ж ою  болды.  Ж аңа Ереже билер сотын жойып,  халық соты 

деген  ж алпы   атаумен  құқ ы қ ты қ кұры лы сты ң ж аңа  кұрылымын  енгізді. 

Е р еж ен ің   210-бабы нда  былай  делінген:  «Отырықш ы  тұрғы ндар  мен 

көш пелілердің әрқайсы сы нда орын алған ғұрыптар негізінде өздері қара- 

стыратын  істерді шешетін жеке халық соттары болады»;104 келесі 211-бап- 

та халы қ соты ны ң қарауы на жататын істері дәреж есін айқындады:  «бұра- 

таналар»  ж асаған  қы лмы стар  мен  қы лы қтар  туралы  барлы қ  істер,  егер 

бұл істер айтарлықтай дәлелмен, орыс өкіметорындары ны ң қатысуы жағ- 

дайында ж асалған немесе куәланды ры лған қүж аттарға негізделмесе, ха- 

л ы қ   соты ны ң  қарауы на  берілді.  Бұл  орайда  халы қ  судьялары ны ң  іс- 

әрекетін   ж оғары   тұрған  сот  оры ндары   катаң  кадағалап  отырды,  халык 

соты ны ң билігін асыра  пайдаланып  немесе  өзін ің  қарауы на болмайтын 

істер бойынша шығарған үкімдері мен шешімдері орындалмады ж әне олар 

туралы  уезд бастығы  прокурорға ш ағым «табыс етті».105 Халық сайлауы - 

ның нәтиж елері  негізінде халы қ сотын үш жыл  мерзімге тағайындау ха- 

лы қ қа  онш а  мәлім  емес  үм іткерлердің  сайлануы на  жол  бермеді.  Оның 

үстіне  223-бапта  үм іткерлердің әлеум еттік тегіне де,  материалды қ ж ағ- 

дайына да шек қойылмады.

Ол  былай  түрсы н,  ереж еде  әрбір  уезде  ж ән е  Омбы,  Семей,  Верный 

ж ән е Орал  қалалары нда үкімді  бір өзі  шығара беретін  бітістіруш і  судья 

қызметі  белгіленді, Торғай облы сы нда облы стық соттың құқықтары  мен 

міндеттері  О ры нбор  қы лм ы сты қ  істер  ж ән е  азам атты қ  сот  палатасына 

ж ү к тел д і.106

А тқаруш ы  ж ә н е сот б иліктерінің міндеттерін түпкілікті  шектеу  1891 

жылғы Ережені іске асырудың сөзсіз саяси корытындысы болғанмен, жаңа 

сот құрылысының отарш ылдық сипаты айқын аңғарылды:  губернаторлар- 

ды ң  қазақтарды   «бағынбауын»  сы лтауратып  өскери  сотқа  беру  құкығы 

ж ән е т.б. ж ергілікті халықты үрей шылауында үстады.

1891 жылғы Ереже жер мәселесі бойынша аш ықтан-аш ықотарш ы лды қ 

сипатта болды. Дала түрғындарының көпш ілік бөлігінің, қазақтардың ма- 

териалды к кұнды лы қтары н, рухани дүниесін, ш аруаш ы лық кұрылымын 

негізінен қалы птастырған  көш пелі тұрмыс-салты олардың рулық-патри- 

архатты қ дәстүр  аясы нда  кауы м ды қ м енш іктің  ерекш е  нысаны  сияқты 

көрін етін   ж ерге  қаты насы   туралы   қате  түсінік  туғызды.  1891  жылғы 

Ережені өзірлеген кезде шенеуніктер қазақтарды ң ақш а-ры нокты қ қаты- 

настарға тарты луы на байланысты  ж ерге менш ік қаты настары ны ң бұры- 

нғы  стихиялы қ көзқарасы   күрт өзгергенін ің   мәнін  үға бермеді.  Сөйтіп, 

119-бапта  ел  м екен д ей тін   де,  м екен дем ей тін   де  бүкіл  ж ер  қоры н ы ң  

мемлекеттік менш ік деп ж ариялануы  заңдастырылды, ал жазғы ж айлау- 

лар  дағды  бойы нш а  көш пелілердің   пайдалануы нда  қалдырылды:  кен

436

көсіпш ілігіне арналған қы сқы  қыстаулардағы  жерлер жалға берілді.  К а­

зак өскерлерінің орналасқан ж ерлерін  иелеиу  мен  пайдалану құқы қтары  

«ерекше ережелермен» аны қталды .107

Қ азақстанды   —  отарға,  халы қты   алым  алы наты н  тап қа  айналды ру 

үкіметтің жергілікті тұрғындарға катысты ф и скальд ы қ саясаты на елеулі 

түзетулер енгізді. Ш аңыракалымының 2 сом 75 тиын сомасындағы мөлшері 

кейіннен 3 сом 50тиы нға дейін көбейтілді,  1868 жылғы реформадан кейін 

жиырма жылдан астам  бойы  көш пелілер төлеп  келген  мөлш ер үкім етке 

ж еткіліксіз  болып  шықты.  Е реж енің  137-бабы  д ал ал ы к  облы старды ң 

көшпелі халкын қазы на кірісінің пайдасына әрбір шаңырақтан ж өне оны 

ауыстыратын кез келген тұруға арналған үй-ж айлардан  — киіз үйден, үй- 

ден,  ж еркепеден, жертөледен  4 сом  есебімен  есептелетін  түтін  салығын 

төлеуді міндеттеді.  Осы бапқа косымшада:  белгілі  бір «кожайынның» жа- 

зғы ж әне қысқы тұрғын үйі бір ш аңы рақ «болып есептследі» деген ескер- 

ту  берілген .108  Ш аңы рақ  саны ны ң  санағы  үш  жылда  бір  рет  ж үргізіліп 

отырды.  Ш аңы рақсаны н жасырып, теріс көрсеткен болыс баскаруш ы ла- 

ры  облы сты қ  басқарм аны ң  каулы сы   бойы нш а  ш аңы рактан  салы к  алу 

кезінде әрбір ж асы рылған ш аңы рақтан «алынатын» алы м ны ң екі есе со- 

масын өндіріп алумен ж азалан ды .109  149-бап селолы к немесе оты рыкш ы  

қоғамдардың салы қтөлеуін е қатысты — орыс ш аруалары на, дүнгендерге, 

ұйғырларға өздеріне  бөлінген  м емлекеттік  ж ер  үлесі  үшін  мем лекеттік 

шаруалармен ортақ негізде оброк салығы салынды.110 Сонымен бірге К азак- 

стан  тұрғындарына  заттай  ж ән е  ақш алай  зем стволы к  м індеткерліктер 

жүктелді.  Бұл  міндеткерліктер  негізінен  торт далалы к облы сты ң  к азак  

халқына  қатысты  болды.  Ереж е  И мператор  маңы ндағы лар  каби н етін ің  

жерінде орналасқан қазақтарға қолданылмады. Кұлынды даласында (Ертіс 

пен Обь арасында),  Алтай таулы аймағында көш іп жүретін қазақтар жер 

пайдаланғаны үшін К абинеттің пайдасына 6 сом 50 тиын сомасында, қал- 

ғандары  — мемлекеттік  қазы на  пайдасы на  1  сом  50 тиын  түтін  салығын 

төледі.111 Әдетте өрбір ш аңы рактан  алы наты н түтін  салы ғы н ауыл стар- 

шындары ж инады ; өз кезегінде, олар алы нған қараж атты   болы с  б аска- 

рушысына берді, ол ауылдармен тікелей байланысы  бар шешуші тұлғаға 

айналады.  Болы с сайлауы н ы ң  п арақорлы қ,  қул ы қ-сұм д ы қ ,  ж алған  ха­

бар  таратуды   ерк ін   п ай далан аты н   «п арти яларды ң»  өте  к е с к іл е с к е н  

күресім ен өткізілетін і  міне сонды қтан.  Ә рбір топ  өзд ер ін ің  саяси   кар- 

сыластарын құлату ж ән е өздері ұсы нғандарды ң ж еңісін   кам там асы з ету 

үшін мүмкін болған құралдардың бәрін пайдаланды .112 Болы старды ңсаны  

халы қсаны н а,  ш аңы рақтар саны на қарай өзгеріп отырды.  М ысалы,  1896 

жылы Торғай облысында 47 болыс, 70  134 ш аңы рақ болды .113 Жалпы алған- 

да  1886—1891  жылдардағы Е реж еХ ІХ ғасы рды ңаяғы ндағы   К азақстанны ң 

әл еу м еттік -эк о н о м и к алы қ   даму  ж ағдаяттары н   корсете  оты ры п,  XIX 

ғасы рды ң 20-ж ы лдары ны ң ө зін д е-ақ басталған ж аң алы қтарды ң  ж алға- 

сы ж әне аяқтауш ы  кезеңі  болды.

Ш аруаш ылы қ ж әне әлеуметтік саяси үрдістердің бүкіл  қайш ылы қты , 

күрделі жүйесін реттеуде нысанды түрде игі рөл атқара отырып, реформа 

өлкені біржола империяны ң отарлы қ шет аймағына айналдырды,  Қ азақ- 

станды игеруді тездетіп, Ресей кәсіп к ерлерін ің  айм ақты ң орасан зор та- 

биғи ж әне езге де байлықтарын еселеп алуын ж еңілдетті,  үкіметтің ф и с ­

кал ьдық саясаты жағдайды терендете түсті.

437

жүктеу/скачать 47,68 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: