Ш. Ш. УӘлиханов атындағы тарих
бойын* ша, қала халқы ны ң саны былай болған: А қм ола облы сы — 37 376, Семей
жүктеу/скачать 47,68 Mb. Pdf көрінісі
|
kozybaev mk bas red kazakstan tarikhy kone zamannan buginge
| бойын*
ша, қала халқы ны ң саны былай болған: А қм ола облы сы — 37 376, Семей
облысы — 54 800, Ж етісу облысы — 48 251, С ы рдария облы сы - 46
512,
Торғай облысы — 19 530 ж ән е Орал облы сы — 55 482, еркек-өй елі бар барлығы - 231 951 адам.223Ж екелеген ірі қалалар бойынша — Омбыда - 38 000 адам,224 Семейде — 26 353, Верныйда — 22 982, Оралда — 36 597, Петро- павлда — 20 014,225 Ақмолада — 8 501 ад ам тұрған .226 Х алықтың өте-мөте алуан түрлі этни калы қ құрамы тез өзгеріп оты р- ған әлеум еттік-экон ом и калы қ өмірдегі өзгерістерге байланы сты болды жөне өз кұрылымына А встрия-Венгрияны ң, Ү лы британияның, Германи- яның, Кытайдың ж әне т.б. көптеген өкілдерін де қоса отырып, ол тұрақты ұлғаюға бейімділік танытты. Қалаларды ң мәдени келбеті өлкені отарлауды ң әлеум еттік-экон ом и - калы қ үрдістерінің, оны тездете түскен каж еттердің ы қпалы м ен қалы п- тасты, ал өлке байлы ктарын игеру үшін сол өлкенің салт-дәстүрлері мен тарихын, жергілікті ерекшеліктерді білетін сауатты кадрларды қаж ет етті. 1896 жылдан бастап бүкіл Торғай облысында оқитын оқуш ылар саны 2280 адамға жетіп, 88 оку орны жұмыс істеді; Сырдария облысында Халық ағарту министрлігінің ведомствосы нда 3 956 оқуш ысы бар 79 оқу орны болды. Қ ала тұрғы нд ары н ы ң сауатты лы қ д әр еж есін 1897 ж ы лғы са н а қ ты ң деректері арқылы білуге болады, мысалы, сауаттылар саны Павлодарда — бүкіл тұрғы ндарды ң 31,3%, К өкпектіде — 19,4%, С емейде — 27%, Ө ске- менде - 30,9%, Зайсанда 31,6%-ына ж етті.227 XIX ғасырдың екінші жартысында ірі қоныстарда мәдени-ағарту орта- лықтары ны ң: Орынборда — Ресей И м ператорлы қ географ и ял ы қк оғам ы бөлімш есінің, Семейде — О блыстык статистика ком итетінің, Х алы қка білім беруге қам қорлы қ жасау қоғамының, К едейлерге қ ам қ о р л ы қ ж аса- ушы әйелдер қоғамының; Верныйда кедей оқуш ыларға көм ек көрсететін қоғамның, Қалалық қайырымдылық қоғамының ж әне басқаларының ашы- луы қалалардың мәдени келбетін анықтап, өлкенің коғамдық-саяси өмірін жандандырды, баспа ісін кеңейтіп, байырғы халы қты ңтандаулы өкілдерін қалалардың мәдени өміріне тартты. Банк-ақша қатынастары. Өнеркәсіптің дамуы, калалардың кең-байтақ өлкенің экономикалық өмірі орталықтарына айналуы, акционерлік қоғам- дардың құрылуы ж әне шаруашылық жүйесіндегі баска да өзгерістер банк мекемелері желісінің кеңеюін көп жағынан тездетіп, экономиканың дамуын- дағы негізгі сатып алу-сату құралы ретінде ақшаның рөлін күшейтті. 1871 жылы Қазақстанда ашылған алғашқы банктердің бірі Петропавлдағы негізгі капиталы 40 000 сом болатын қалалық қоғамдық банк болды.228 Ал 1875 жылы Ташкентге Мемлекеттік банк бөлімшесінің құрылуы кұрамына Жетісу облысы кірген бүкіл Түркістан генерал-губернаторлығы үшін елеулі оқиға болды. Мемлекеттік банктің мұндай бөлімшелері Қазақстанның сауда орта- лықтары мен қалыптасып келе жатқан өнеркәсіп орталықтарында: Оралда (1876ж.), Петропавлда (1881 ж.), Семейде (1881 ж.), Верныйда (1895 ж.) жұмыс істеді.229 Қазақстанды Ресейдің ірі экономикалы қ орталықтарымен қосқан жаңа темір жол желілерінің іске қосылуы Қазақстанда империяның ірі банк мекемелерінің жаңа бөлімдерін немесе бөлімшелерін ашу үшін колайлы негіз жасады. Ресейдің ең әйгілі 9 банкісінен Қазақстан қалаларында өз бөлім- шелерін ең алдымен Дала өлкесінде ашқан Сібір сауда банкі болды: бүл банктің 34-36
5 1 3 57 бөлімшесінің 6 бөлімі, яғни 12,3%-ы Казақстанда: 1894 жылы — Омбыда, 1898 жылы — Семейде, ал XX ғасырдың басында - Ақмолада, Верныйда, Қос- танайда, Павлодарда жұмыс істеді.230 Б а н к т е р д ің б о л м а ш ы ж е л іс ін ің ө з ін ің п ай д а б о лу ы б ір қ а т а р ерекш еліктері бар ж ән е «казақ қары з кассалары» аркылы жүзеге асыры- лған, өлкеде XIX ғасырды ң 70-ж ылдарында қолданылған ұсак кредиттің біртіндеп таралуын жеделдетті. Олар далалы қ облыстардың байырғы хал- қы на көкейтесті ш аруаш ы лы қ ж ән е отбасы лы к қажеттерін канағаттан- ды ру үшін қараж ат беруді максат етті.231 Банк ісін ің ж ай -күй і, оларда ка- п и т а л д а р ы н ы ң к ө б ею і Қ а з а қ с т а н тұ р ғы н д ар ы н ы ң ар асы н д а ақш а ж үй есініңтаралуы на, он ы ң басп а-бас айырбастауды ығыстырып шығару- ы на тікелей тәуелді болды. Егер капи тали стік сауда әдістері бәрінен бұрын камтыған солтүстік- батыс ж ән е шығыс аудандарда көш пелілердің акш а белгілерінің мәнін, құны н ұғынуы неғұрлым тез карқы нм ен ж үрсе, империяны ң кұрамына кейін іректе енген оңтүстік аудандарда бұл күбылыс едәуір кейіннен ор- ныға бастады. П роф ессор Е.Смирновтың пікірі бойынша, накты ақшаның енгізілуі ж әне ж аңа жүйе бойынш а есеп айырысу аймақ жаулап алынған- нан кейін ене бастаған ж әне О ңтүстік Қазақстанда жергілікті акш а «тен ге» Қ оқан н ы ң металл теңгелерімен бірге еркін айналыста ж ү р ге н 232 Ал ауылдар арасында бір жасар «ісек» қой ақшаның нақты құны ретінде колданылған. Баска тауарларға құнын шаққанда «ісектің» шамамен алын- ған баламасы туралы түсін ік алу үшін мынадай мысал келтіруге болады: бағасы ж өнінен ж ы лқы терісі бір ісекке, құнан қой (екі жасар қой) неме- се бір пұт ж аб ағы (қ о й д ы ң к ө к тем д е к ы р қ ы л ған ж ү н і) 1,5 ісек к е тең естірілген; дөнен қой (3 ж асар қой) немесе бір пұт тоң май екі ісекке теңестірілді, құнан өгізді (екі жасар өгізді) 4 ісекке өткізуге болатын еді.233 К азақтард а сатуға арналған ж ән е ақш а ка п и тал е н жинақтайты н негізгі тауар мал болып қалуы себепті олар басқа үй ж ануарлары ны ң кұнын да кой саны мен аны қтаған: тай — үш қойға, құнан — бес қойға, ал бесті — жеті қойға тең естірілген .234 Сонымен, қой жануарлардың акшалай бағасын анықтаудың негізгі эта лоны болы п, малды «топтап өткізу» кезінде ж әрм еңкелерде орасан көп ақша тапқан ж аңа мал ұстаушы байлардың әл-ауқатын көп жағынан анык- тады. Қ оянды ж әрм ең кесін д е қойды көтере сату бағасы мынадай: 1889 жылы — 2 сом 80тиын, 1900 жылы — 3 сом 25 тиын тұрды.235 Түрлі жылдар- дағы салыстырмалы деректер мал бағасының едәуір ауыткып отырғанын көрсетеді: 1860 жылы Сырдария облысында кой — 2 сом 25 тиын, 1887 жылы — 3 сомнан 4 сомға дейін, Акмола облысында 1889 жылы — өгіз 40 сомнан 50 сомға дейін, сиы р — 18—25, қой — 5—6 сом 50 тиын, сон дай -ақ 3 ж асқа жетпегені — 3—5 сом, жылқы — 20—40 сом; Торғай облысы бойынша: 1892 жылы өгіз — 15—20 сомнан, сиыр — 7—12, кой — 1 сом 50 тиыннан 2 сом 50 тиынға дейін, жы лкы — 5—13 сом сатылған.236 К өш пелілерде акш а караж аты ны ң болуы олар үшін кала банктерімен іскерлік байланыстар орнатуға, өсімқорлармен кызу кредит-акша байла- ны стары н ж асауға, ж ергілікті банктерде есеп шоттар аш уға, біртіндеп ры нокты к каты настарга тарты луга, делдал-алы псатарлар жалдап, кала- ларда жы лж ы майты н мүлік сатып алуға кең мүмкіндіктер ашты. Облыстар бойынша халықтың банктерге салымы үлғаюының өсуін 1899 514
|