Ш. Ш. УӘлиханов атындағы тарих



Pdf көрінісі
бет452/667
Дата29.01.2022
өлшемі47,68 Mb.
#115926
1   ...   448   449   450   451   452   453   454   455   ...   667
Байланысты:
kozybaev mk bas red kazakstan tarikhy kone zamannan buginge

кесірін тигізіп,

 

елге  қайты п  к елген н ен   кейін   ауы ры п  қалады .  1859  ж ы л ды ң  



күзінде

 

Ш оқан  Ә скери  м и н и стрлік тің  ш ақы руы м ен  П етер б у р гке 



сапар  шекті.

 

Орыс ғалы м дары   оны  ерж ү р ек  саяхатш ы   ж ә н е   О рта  А зи я  мен 



Казак-

 

стан  хал ы қтар ы н ы ң   өм ірін   кем ел  б ілетін   білім ді  адам  ретін де  карсы  



алды,  Владимир орденім ен  м арапатталы п,  ш ені  ж оғары латы лды .

П етерб ургте  болған   аз  уақ ы т  (ол  он да  бір  ж ары м   ж ы лдай   болды ) 

У әлихановты  и д еял ы қж ағы н ан   байыты п,  он ы ң  д ем о к р ати ял ы қ  к ө зқ а- 

растары н  нығайта түсті.  Ол алдыңғы  қатарлы  оры с зи ялы лары м ен   ара- 

ласа жүріп, өзін ің  сирек кездесетін таланты  мен  білімін таны ты п, ғылы- 

ми  кы зм етін   кең   көлем де  ө рістетум ен   қ а тар   б ірн еш е  м екем ед е  —  Бас 

ш табты ң әскери -ғы лы м и   ком итетінде, А зи я д еп артам ен тін д е,  ун и вер- 

си тетте  ж ә н е   Г е о гр а ф и я л ы қ   қоғам да  ж ұм ы с  істеді.  О рта  А зи я  мен 

Ш ы ғы с  Т ү р к іст ан н ы ң   к ар тал ар ы н   қ ұ р асты р у ,  Р и ттер д ің   е ң б ек те р ін  

басы п  ш ы ғаруға  ә зір л е у ,  э н ц и к л о п е д и я л ы к  б асы л ы м дар д ай ы н д ау ға 

қатысу (онда Ш о қан н ы ң  «Абылай» деген  атакты   м ақаласы  тұңғы ш   рет 

б а с ы л д ы ),  ш ы ғы с  қ о л ж а з б а л а р ы н   з е р т т е у ,  О ры с  г е о г р а ф и я л ы к  

қоғамы нда Ш ығы с тарихы ж өн інде л екц и ял ар  оқу — осы н ы ң  бәрі  Ш о- 

қ а н н ы ң   көп   уақы ты н   алды .  Б елгілі  қоғам   қ а й р а тк е р і  Н .М .Я д р и н ц ев  

бы лай деп  еске  алған:  «  Ш оқан   У әл и х ан о в ты   мен  П е тер б у р гте  о н ы ң  

даңқы   шығып тұрған  оф и цер  кезін де  кездестірдім ...  М ен  он ы ң   Ш ы ғы - 

сты ң  көн е зам анғы   ж азбалары   мен  к а рталары м ен   ж ұм ы с  істеп  оты рғ- 

ан үстін е тап  болуш ы   едім».

П етербургте  болған  к е зең ін д е  Ш о қ ан ға о н ы ң д о с т а р ы   мен  тан ы с- 

тары ,  ғы лы ми  әл ем н ің  өкілд ері:  п р о ф есс о р   А .Н .Б ек ето в ,  «О ры с  г е о ­

гр аф и ял ы к  қоғам ы н ы ң  ж азбалары »  ж у р н ал ы н ы ң   р ед ак то р ы ,  б ел гілі 

ш ыгыстануш ы, дипломат,  проф ессор  Е .П .К овалевский , атақты   Ш ығы с 

зерттеуш і  о р и ен тал и ст-гал ы м д ар   В .В .Г ри горьев,  В .П .В аси л ьев ж ә н е

В .В .В ельям инов-Зернов зор ы кпал  ж асады .  У әл и хан овқа Орыс  геогра­

ф и ялы к коғамыны ң вице-президент!  П .П .С ем ен ов-Т ян -Ш ан ски й  үнемі 

қолдау  кө р с етіп , д о сты қ  б ай лан ы ста  болды .  П е тер б у р гте  У әл и х а н о в  

ө зін ің   досы   Ф .М .Д о сто ев ск и й м е н   қай та  к е зд е с іп ,  о н ы ң   о тб асы м ен  

ж ә н е  ай н аласы м ен   ж акы н   тан ы сты .  К ө р н е к ті  оры с  ж а зу ш ы л ар ы   мен 

ғалымдары арасы нда достары   көбейді,  У әлихановты ң  п етербургтік д о- 

стары  қатары нда ақы ндар А .Н .М айков пен  Я .П .П о л о н ски й ,  «Ж ер  мен 

ерік»  қоғам ы н ы ң  мүш есі  болған  ағайы нды   В асилий  мен  Н и к о л ай   К у- 

р о ч ки н д ер   болды .  Ә деби  орта к а з а к  ғалы м ы   әрі  ағартуш ы сы   Ш о к а н - 

ны ң  о й -ө р ісін   к е ң ітіп ,  р ев о л ю ц и я л ы қ   ж ағдай   к е зе ң ін д е г і  Р есе й д ің  

қоғамды к өмірінде оры н алып оты рған окиғаларды  ж ақ сы р ак  түсін уіне

531



көм ектесті.  Орыс  қоғам ы н ы ң  о зы к дем ократтары   -   зиялы лар қауымы 

ш ы ғары п  тұрған   әд еб и -к ө р к ем  ж ә н е  қоғам ды қ саяси   «С оврем енник», 

« Р у сск о е  слово»,  «Э поха»,  «О течествен ны е  зап и ски » ,  «Время»  ж ур- 

н ал д ар ы н   ж ә н е   б асқ ал ар ы н   оқуы   У әл и х ан о в ты ң   ағартуш ы  д ем о к р ат 

ретін д егі  к ө зқ а р а с ы н ы ң  к алы п тасуы н а игі  эсер  етті.  А лайда астанада 

н еғұрлы м   ұ зақ  уак ы т болуы н а н ауқасы   кедергі  ж асады .  П етербургтің  

ылғалды клим аты   Ш оқан  У әлихановты ң денсаулы ғы на ж ағы мсы з эсер 

етіп ,  о н ы ң  ө к п е  ауруы н   асқы н д ы р ы п   ж іб ерд і.  Ә сіресе,  1861  ж ы лды ң 

к ө к тем і  аса ауы р ти ген   Ш о қ ан  д ен саулы ғы н   ж өн деу  үш ін  Н ева ж аға- 

сы н ан  туған  д аласы н а оралды .  У әлихановты ң  келуі  қарсаң ы нда туы с- 

тары  ж айлауға көш кен   еді,  ол ж азды  сонда өткізді.  Осында қарапайым 

х ал ы қ п ен   ж а қ ы н   ар а л а сы п ,  аң ы здар  мен  ж ы рл ары н   ты ң д ап ,  ж азы п  

алуға, м узы ка әу ен ін ен  рахат тауы п, соны м ен бірге артта қалған  бұқа- 

ра  х ал ы қ ты ң   —  қ а з а қ   б ай -ф ео д ал д ар ы н ы ң   ж ә н е   отарлауш ы   өкім ет 

о р ы н д ар ы н ы ң   за ң с ы з  о зб ы р л ы ғы н ан   азап   көріп   оты рған  халы кты ң  

қайғы лы  ж ағдайы н а  к у ә  болады .  А ғартуш ы ны ң мұндай ж үген сізд ікке 

тө зе  алм ай ,  қалай   б о лған д а да  өд іл еттіл ік  орн аты п ,  хал ы к өм ірін   ж е- 

ң іл д ету   м ақ саты н д а  билеуш і  сүлтан   болы п  сай л ан у ға  ә р е к е т ж асауы  

да осы дан.

О м бы ға  бары п ,  У әл и х ан о в  даладағы   ж е р гіл ік ті  б асқ ар у   ісін  қайта 

ұй ы м дасты ру  ж ө н ін д егі  ш а р ал ар ға  тік ел е й   каты сты   ж ә н е   б ірк атар 

п р ак ти к а л ы қ  ескертп елер мен  ұсы ны стар енгізді.  О ны ң негізгі ойлары  

өкім ет оры ндары н а берілген бірқатар ж азбалары нда баяндалған, олар- 

ды ң   қатары н д а  «Қ ы рдағы   м ұсы лм ан ш ы лы к туралы »,  «К ы рғы здарды ң 

к ө ш і-қ о н д а р ы  туралы »,  «Сот реф орм асы  туралы  ж азба» т.б.  еңбектері 

бар.  1864 ж ы лды ң  көктем ін де  У әлиханов Ч ерн яевтің  О ңтүстік  К азак - 

стан аумағын  Ресейге косып алуды мақсат еткен әскери жорығына каты- 

сады .  Қ ан ды   ұры стар д ы ң  бары сы н д а оры стар  қо қ ан д ы ктар д ы ң  қ а за қ  

д ал асы н а салған   б ірн еш е  б е к ін іс т е р ін ,  с о н д а й -а қ  Ә ули еатаны   басы п 

алды.  Ш таб с-р о тм и стр  ш енінде ол  бас  ком ан дован и е ж аны нда тілмаш  

болы п   қ ы зм е т  а т қ а р а   ж ү р іп ,  оры с  ө к ім е т  оры нд ары   мен  ж ер гіл ікті 

х алы қты ң  арасы нд а ө зар а д о сты қ  қаты н ас орн атуға, со н д ай -ақ  к а зак - 

тар  мен  қ ы р ғы зд а р   арасы н д ағы   ж айы лы м   үш ін туған  д аул ард ы ң   әділ 

ш еш ілуін е көм ектесті.  Б ір ак  У әлихановты ң  әскери  қы зметі  ұзаққа со- 

зы лм ады ,  ол  1864 ж ы лды ң  ж азы н д а  В ерныйға  кайтады .  Содан  соң   ал- 

бан руы ны ң аға сұлтаны  Т езек төрен ің  ауы лына барып тұрады. Т өренің 

қ а р ы н д асы н а үй лен ед і.  С ір ә , сол к е зд ің  ө зін д е -а к  Ш о қан  ө зін  наш ар 

с е зін іп ,  ж о р ы қ та ғы   ө м ір д ің   ауы р тп ал ы к тар ы н   көтере  алм аса  керек. 

Ә кесін е Т езек тө р ен ің  ауы лы нан  ж олдаған хаты нда ол  былай деп ж аз- 

ған:  «Қ аж ы ды м ,  әл сір ед ім ,  к а н -сө л ім  таусы лды ,  кұр сүйегім  ғана кал- 

ды.  К еш ікп ей   ж а р ы қ  дүни ен і де көрм ей тін   болам, оған  енді  еш қандай 

ш ара ж о қ .  Бүл  м ен ің  ең  соң ғы   хаты м.  Қ ош   б олы ң ы здар,  барш аңы зды  

да құш ы п,  аймалайм ы н».

Ол  1865 ж ы лды ң сәуірінде Алтынемел ж отасы ны ң етегіндегі К өш ен- 

тоған деген ж ерде Т езек сүлтан ауы лы нда кайты с болды.  Ш окан У әли- 

х ан о в ты ң   к ы зм е т ін е   О ры с  ге о г р а ф и я л ы к   қ о ға м ы н ы ң   ж ә н е   Р есей 

ғалы мдары ны ң аты нан баға бере келіп,  ірі шығыстанушы ғалым Н .И .Ве­

село в ски й  бы лай деп ж азды :  «Ш оқан Ш ы ңғы сұлы   У өлиханов ш ы ғы с- 

тану ғылымында ақкан  жұлдыздай ж арқ етті де ж о к  болды. Орыс ориен-

532



талистері оны  ілуде бір кездесетін ғаж айып дарын  иесі 



Достарыңызбен бөлісу:
1   ...   448   449   450   451   452   453   454   455   ...   667




©engime.org 2024
әкімшілігінің қараңыз

    Басты бет