Ш. Ш. УӘлиханов атындағы тарих

К дзакстанда коны с  аударуш ылар үшін  алы нған  ж ердің 

жөнінде әр түрлі мәліметтердің өзара едәуір айы рмаш ылы ғы  

лен,  1917жылы коныс аудару органдарының қүзыретгі шенеунігі 

вятский жариялаған деректер бойынша,  1916 жылға  карай Дала 

зерттелген  106 миллион десятина жердің 30 миллион десятинасы, 

тен біріне жуығы басы арты қ жер дейтінге ж атқы зы лған ж өне  қазактар- 

аудару ж әне ж ерге орналастыру бойынш а шолулар» деректеріне 

Ә .Б.Тұрсы нбаев ж асаған  есептеулерде  1906—1915 ж ы лдар  кезеңі 

Ақмола, Семей ж әне Торғай-Орал қоныс аудару аудандарында накты алы- 

қоныстандыру округінде — 3,3 миллион десятина, С ырдария округінде — 

2,5 миллион десятина ж ер тартып алы нған.  Қ оры ты нды  ц иф р 21  206  118 

десятина болды .146 Б.С.Сүлейменов н ак о с ы  деректерді  келтірген.147 Ж ер- 

гілікті халықтан тартып алынған ж ер 9  111  учаскеден тұрды.  Б ірақ іс 

жү-

зінде қоныс аударушылар бөлінген барлық учаскелерге орналастырылған 

орналасты ру ж оспарланды .  М өселен, Зайсан уезінде ш аруалар өздеріне 

бөлінген учаскелерге сокпай өтіп, «Қытайдағы суармалы егістікке карай 

ұмтылды».148 Ал мұндай жағдайлар көп еді.  Қ оны с аударуш ылар орналас- 

қан ж ердің накты көлем ін, әсіресе өз бетімен қоны с аударуш ы лар саны - 

ның көп болуы себепті анықтау мүмкін емес. Бірак, коны с аудару коры на 

бөліп  берілген  ж ерм ен  коса  казақтард ы ң   ж ер  п ай далан уы н ан   к азак  

әскерлерін е  арналған  орман,  саяж айлары н а  ж ә н е  баска  да  казы н ал ы к 

кажеттерге, қалалар мен темір жолдардың орналасуына арнап тартып ал ын- 

ған  жерлерді  коса  есептегенде  коны станды ру  коры н а  тарты п  алынған 

ж ердіңжалпы  көлемі 45 миллион десятинадан астам болып шығады.149 Дала 

өлкесінің уездері мен облыстары бойынша тартып алынған ж ердің колем і 

тең бөлінбеді. М әселен, Омбы уезінде бұл б арлы кж ерд ің  52%-ы, А кмола 

уезінде  — 73%-ы,  Қ останай  уезінде  —  54%-ы  болды  ж өне  т .б .150Ж ердің  

неғұрлым  көп  ауқымы  тартып  алуға  ж атса, егін ш ілік ж өн інен   бүл  жер- 

лердің соғұрлым колайлы болғанын аңғару киын емес. «Басы арты кж ердіц  

ең көп мөлшері солтүстік, топырағы  кара топы рақты  ж ән е кою -сұрғы лт 

топыракты , мейлінш е кұнарлы  өңірде орналаскан  уездерде болып табы - 

лады» деп жазып, кезінде Қоныс аудару баскармасы шенеуніктерінің өздері 

де атап ө тк е н .151

Алайда осындай ж ер алкабы ны ң өзі де  барлы қ қоны с  аударуға тілек 

білдірушілерді орналастыра алмады. Бүған бүкіл қоны с аудару козғалы - 

сындағы жер учаскелерін белуге байланысты ілесе ж үретін түсініспестік 

себепші болды.  1906 жылдан  1915 жылға дейін дала өлкесінің коны с 

ру аудандары на 580 587 адам келді (еркек адамдар ғана есепке алы нған). 

Олардың  47  пайызы   —  А км ола  коны с  аудару ауданы на,  38%-ы