Ш. Ш. УӘлиханов атындағы тарих
жүктеу/скачать 47,68 Mb. Pdf көрінісі
|
kozybaev mk bas red kazakstan tarikhy kone zamannan buginge
| сггі. Т .И .
С е
дельников бұл жағдайға аш ык қарсы шығып, коныс аудару кошіп бармақ- шы болып шешкен шаруалардың ең кедей бөлігін де, жері сол қоныс ауда- руш ылар үшін зорлы қпен тартып алы нған ж ергілікті түрғындарды да күйзелтеді деп ашығын айтты.163 Сондықтан II Мемлекеттік Думада да (1907) аграрлы қ мәселе талқы лауды ң өзегі болды. Оңшыл депутаттарды ң бір бөлігі 1906 жылғы 9 карашадағы столыпиндік занды қорғап шыкты. Алай- да К азакстаннан сайланған депутаттар бұл көзқарастарға өз карсы лы кта- рын білдірді. Орал облысынан сайланған депутат И .И .К осм одам ианский Столыпинді «бүкіл заң ш ығаруш ы ж иналы сты ң, бүкіл елдің ж өне бүкіл орыс халқы ны ң жауы» деп ж ариялады , өйткені «үкімет оз саясаты н ы ң зардаптарымен титтей де санаспай... қырғыз жерлеріне қоныстануды жөне оған ш аруаларды кеңінен қоны с аударуды ұсынып оты р».164 А грарлы қ комиссияның мүшесі Б.Қаратаев коныс аудару әдістерін сынап сөз сөйледі, ол бұл үрдісті «күш тінің әлсізге зорлығы» деп атады .165 III М ем лекеттік Думада (1908) қазақ халкы тіпті Думаға өз өкілдерін сайлау күқығынан да айырылды. Д егенмен, казақтарды ң жерге құқы қтары ны ң бүзылуы ту р а лы өткен думалық айтыстардың қызу өткені сонш алы қ, Д уманы ң бюджет ж әне қоныс аудару комиссиясы үкіметке казақтарды ң жерге орналасты - рылуы туралы заң жобасын өте тез арада әзірлеп, қабылдау жөнінде үсы- ныс ен гізді.166 Мұндай занды қолданы ска енгізгенге дейін (ол ж ары ққа шықпаган күйінде қалды) III Думаны ң мұсылман ф ракциясы Закавказье- ден сайланған депутат Хас-М амедов арқылы Қ азақстан ға орыс ш аруала- рын коныс аудару «Қ азақхалкы ны ң өз пайдалануындағы жерге ғасырлар 601
бойындағы құқыктары әділетті ж ән е ізгілікті шешілуі үшін» б арлы кбай- ырғы тұрғы ндар ж айғасты ры лғанш а токтатылуға тиіс деп м әлім деді.167 Басқа депутаттар қоны с аударуш ы ларды ң ауыр жағдайын еске салып, үкіметтен қоны станды ру саясатын өзгертуді тікелей талап етті.168 Сөйтсе де, депутаттардың бір бөлігі билеуші топтардың мүдделерін қорғ- ап, жағдайды жағымды түрде бейнелеуге тырысты. 1909 жылы депутат А.Тре- губов Ж етісуға арнайы келді, ол бүкіл облыста атап айтқанда, «Верный кіші ауданында бүкіл коныс аудару ісінің дұрыс жолға койылғаны туралы риза- шылық пікір білдірді»,169 және бұл Жетісу облысындағы қоныс аудару ісінің меңгерушісі Велецкий қоныс аудару ісінің мүлдетәртіпке келтірілмеген жай- күйі туғызған қоныс аударушылар арасындағы аштықтың накты оқиғалары туралы хабарлаған кезге шамалас болатын.170 Қ а з а қ т ы ң б е л гіл і ға л ы м ы , к ө с е м с ө з ш і ж ә н е с а я с и қ а й р а т к е р Ә .Б ө к ей х ан о в К азақ стан д ағы қон ы с аудару ісін ің ж ағдайы м ен терең таны с болды . Ол Ф .А .Щ ербин а эксп ед и ц и ясы н ы ң ж ұм ы сы на белсене каты сты , I М ем лек еттік Д у м ан ы ң депутаты болы п сайланды . Ө зін ің барлы қ д ерлік еңбектерін де, ғылыми м онограф иялары нда немесе газет беттерінде ж ариялан ған мақалалары нда даланы ш аруалар арқылы отар- лауд ы ң зард ап тары н ан ы қтап , бұл үрдісті үкім еттің агр а р л ы қ саяса- ты н ан бөліп қарасты рд ы . Ол П етерб ургте оты ры п алы п, «бірнеш е д е сятина ж арам сы з жерді қолайлы жер деп есепке алуды практикаға енгізу аркылы » к а зак өл кесін ің ж ерін ойы нш ы к еткен, «еш нәрсеге күм әндан- б ай ты н адам дар» туралы тер ең м ы сқы лм ен ж а за д ы .171 Ш аруаларды ш ө л е й т ж ә н е с о р т а ң д ы д а л а л а р ғ а к о н ы с т а н д ы р у д ы ң к ө п т е г е н ф ак тіле р ін салғасты ра келіп , Ә .Н .Б өкей хан ов «ж ерсіз аш халы кка су- сы з к а за к даласы н үсы наты н үкім еттің коны с аудару саясаты ны ң сана- улы күндері қалды» деген пікір а й тты .172 Өз халкы ны ң мүдделерін қор- ғай келіп, ол былай деп ж азды : «казактар казіргі уакытта коны с аудару учаскелерін кесіп беру кезін де болы п ж атканды ессіздік деп санайды... ж ұм ы с ж ү р гізу ш іл ер у ч аск ел ер д е мал ш аруаш ы лы ғы үш ін ең бағалы алаптарды : ш абы нды ктарды , кы скы жайы лым дарды , егістіктерді, ж ак- сы суаттарды у ч аск ел ер ге м еж елеп алы п... к а зақ та р ға тау-тасты , сор- таң тарды , б атп актарды , сусы з даланы калд ы рад ы ».173 Ақырында, ресми органдар қоныс аудару саясатының оған артқан үмітті ақтай алмағанын мойындады. Қоныс аудару жәнеотарлау мәселелері жөніндегі комиссия 1917 жылдыңтамыз-қыркүйегінде елдегі қоныс аудару ісініңжағ- дайын талқылап, мынадай қорытындыға келді: «Егіншілік-отырықшылык отарлауы... тұйыкка тірелген сиякты. Бұрынғы мейірбан қоныс аударудың аякталар кезі келді».174 «Коныс аудару» деген терминнің өзін «отарлау» деген сөзбен біржола ауыстыру ұсынылды. Отарлау саясаты енді ел экономикасын дамытудың жалпы жоспарын негізге алды, мұнда шет аймактар зор рөл атқа- руға тиіс еді. Өнеркәсіптік отарлауға шешуші мән берілді. Ол ауыл шаруашы- лығын да көтеруге тиіс болатын. Комиссияның анықтауы бойынша коныс аударушылар таптан тыс болуға, оның материалдык каражатының кажетті коры, күш-жігері және алғырлығы болуғатиіс. 1917 жылдың казан айындағы белгілі окиғалар бұл жоспарды жүзеге асыруға бөгетжасады. Алайда импери- яның басқа шет аймактары сияқты, Қазақстанды да жергілікті халыктың мүдделері туралы тіпті сөз де етілмеген қатаң ж әне прагматикалык отарлау жүйесі күтіп тұрғаны анык еді. 602
|