Ш. Ш. УӘлиханов атындағы тарих
ҚАЗАҚСТАННЫ Ң XX ҒАСЫРДЫҢ БАСЫНДАҒЫ
жүктеу/скачать 47,68 Mb. Pdf көрінісі
|
kozybaev mk bas red kazakstan tarikhy kone zamannan buginge
| ҚАЗАҚСТАННЫ Ң XX ҒАСЫРДЫҢ БАСЫНДАҒЫ
1. XX ҒАСЫРДЬЩ БАСЫНДА ҚАЗАҚСТАНДАҒЫ САЯСИ
р ев о л ю ц и я (1905—1907) карсаңында өлкеде жұмысшылардың, шаруалар- дың ж әне басқа да халы қтоптары ның жергілікті өкімет орындарының, бай дар мен өнеркәсіпш ілердің озбырлығына қарсы жекелеген стихиялы бой көрсетулері болып ө т Қазақстанда жұмьк і қозғалысы кеңейе бастады. Ереуілдер саны көбейіп, олар неғұрлым бұқаралы қ ж әне табанды сипат алды. 1901 жылдың тамыз- қыркүйек айларында Қарағанды кен орындарында Орынбор губерниясынан келген башқұрт жұмысшылары ереуіл жасады, олар жалақыны келісім-шарт бойынша төлеуді талап етті. Ереуілшілерді баска да жұмысшылар — қазақтар, орыстар, татарлар ж әне т.б. қолдады. 1902 жылдың маусымында Семей облы- сының Зайсан уезінде Михайлов кеніш ініңж ұмы сш к қазақтарыныңтолқуы болып өтгі. Өз талаптары қанағаттандырылмаған жұмысшылар кеніштен кетіп қалды, соның салдарынан ондағы жұмыс тоқтатылды. 1902 жылдың қыркүй- ек-қазан, 1903 жылдың маусым-тамыз айларында Екібастұз көмір кендерінде жұмысшылардың ереуілдері болып, олар жалақының ұзақ кідіртілуіне қар- сы шықты ж әне дереу әрі толық есеп айырысуды талап етті. Табанды күрес- тен кейін жұмысшылар жеңіске жетті.1 Орынбор-Ташкент темір жолы кұрылысшыларының арасында да жұмыс- шылардың бой көрсетулері басталды, онда жүмыстан өз бетімен кетіп қалуға қоса, құрылысшы жұмысшылардың азды-көпті ұйымдасқан бөлігі ереуілдер ұйымдастыра бастады. Бірақ нашар ұйымдастырылуы ж әне саяси толыспа- ғандығы себепті бұл ереуілдер бытыраңкы, стихиялы ж әне негізінен эконо- микалық сипатта болды. 1902 жылы мерзімді баспасөз Орынбор-Ташкент темір ж олы н салудағы ж ұм ы сш ы лар арасы нда «өздерін шеттетіп ұстайтын әкімш ілікке қарсы да ызаланушылық күшті» ал, «ереуілдер шағын, жекеле ген мердігерлерде болды»2 (яғни бытыраңқы, стихиялы.
атап өтті. Ең ірі ереуілдердің бірі Мұғалжар станциясында (жолдың солтүстік бөлігінде) 800 құрылысшы жұмысш ының ереуілі болды, онда 1903 жылғы 26 маусымда жалақының кідіртілуі себепті «жұмысшылар арасындағы күшті толқулар бас- талып, олар тобырдың Хорош кеңсесінің (мердігердің) жанына көп топталуы- нан көрінді». Толқу бірнеше күнге созылып, жұмысшылардың жеңісімен аяқталды. Осы учаскедегі жүмыстарға басшылық еткен инженер Раден өз pa- 608
портында былай деп жазған: «Жіберілген екі жандарм қаншама күш сшнамы мен еліріп алған тобырды ауыздықтай алмады, сөйтіп 29 маусымға кирш ам түні тобыр мені түнімен қоршап алып, қамауда ұстап, кетуге мүмкіндік бормеді. Ж ұмысшыларды қанағаттандыруға мәжбүр болдым». Ж ұмысш ылардыц ереуіліне салынып жатқан жол бойындағы жерлерін жол кұрылысы мем Орым- бор казак әскерлеріне тартып әперілуіне карсы шыққан жергілікті казак uia- руалары да қосылды.3 Басталған орыс-жапон соғысы, оның империалистік сипаты жөне орыс өскерлерінің жеңілісі өлке халкы арасында патшалық режимге наразылык пен ашу-ызаның одан сайын өршуіне әкеп соқты. «Туркестанские ведомости» газетінде былай деп жазды: «Бізге Перовскіден жергілікті қазақтар соғыска өте-мөте ден қоюда ж әне ол туралы таралып жүрген сыбыстарға құлшына құлақтүреді деп хабарлауда».4 Құрылысшы жұмысшылар арасында аш ык на разылык білдіру жиілей түсті. 1904 жылдың казанында жолдың оңтүстік бөлігінің 2-учаскесінің күзетшісі қазақ Жұмабай Дөненбаев «орыс патшасын және оның отбасын балағаттап, қорлағаны жөнінде» полициялық кудалауға ұшырады.5 1904 жылдың желтоқсанында Түркістан станциясының жұмысшы- сы Кириллов Қиыр Ш ығыста орыс әскерлерінің жеңіліс табуына ж әне пат- шаныңдарынсыздығына ашу-ызасын жария білдіргені үшін сотаркылы жауап- қатартылды.6 К 1904 жылдың шілдесінде, әсіресе, бірінші орыс революциясының қарса- ңында, Зайсан уезіндегі Н адеждинск алтын кеніші жұм ы сш ы лары ны ң Мейірхан Кемалов басшылық еткен бас көтерулері, 1901 жылғы 20—22 жел- тоқсанда Спасск мыс балқыту зауьпында казак жұмысшыларының бас көтеруі, 1904 жылғы желтоксанның аяғында Караганды кен орындарының Бекбосын Сиқымбаев бастаған жұмысшыларының бас көтеруі ж әне басқалар болып өтті.7 Револю цияны ңбасындаж әне 1905 ж ы лды ңкүзінедейін Қазақстанда ірі бой көрсетулер болған жок, өйткені жергілікті еңбекшілер патша өкіметінің 9 қаңтарда Петербургте бейбіт демонстранттарды қанға бөктіріп жазалауына ұйымшылдықпен қарсы шыға алмады. Тек Ташкентте, Омбы мен Верныйда ғана наразылык митингілері жөне демонстрациялар болды. Экономикалык сипатта болған жалпыресейлік қаңтар-ақпан бас көтеруіне өздерінің жұмыс- тас жолдастарын тартқан теміржолшылар ғана ерекше болды. Бұл бас көте- руге Орал, Перовск, Түркістан, Ш алқар ж әне баска станциялардың темір жол шеберханалары мен деполарының жұмысшылары белсене қатысты. Көптеген калалар мен темір жол тораптарында жұмысшылардың 1 Мамырға арналған жиындары өткізілд^ 1905 жылгы мамырдың аяғында Ж осалы стан- циясында құрылысшы жұмысшылардыңтолкуы өтті. Бұл айлар қалалар мен уездерде әлі де біріккен партия ұйымдарына кірген социал-революционерлер мен социал-демократгардыңреволюциялықпрокламациялары мен үндеухат- тарының таралуымен де сипатталадыГКазақстандағы револю циялық қозға- лыстың айтарлықтай өрлеуі 1905 жылғы қазан-қараш а айларында өтеді, ол кезде 17 қазандағы патша манифесініңжариялануы Қ азақстанның көптеген калаларында көгі адам қатысқан митингілерге, демонстрацияларға жөне ха- лықтың қалыңтобының басқа да бой көрсетулеріне ұштасқан болатын. Олар- ды дала өлкесінде Омбы каласындағы 19 қазанда өткен митингі мен баска да оқиғалар бастап берді, оларды ұйымдастырушылардың бірі ұлт-азаттык коз- ғалысының көшбасшысы Әлихан Бөкейханов (1870—1937) болатын. Оның бас- 40— 36
6 0 9 тамасы бойынша манифест казак тіліне аударылды және вице-губернатордың рұксатымено&пыстыкбаспаханада басылып, 10 мыңданасы казакауылдары- на тараты лды |Ә .Бекейханов былай деп жазды: «Казактардың жүріп-тұруы аркасында манифест кыска уакытта бүкіл даланың колына тиді. Ж ер-жерде казақтар үлкен ді-кіш ілі съездерге ж иналды ... манифесті окы ды, оны түсіндірді, болашактағы Мемлекеттік Дума сайлауы туралы мәселелерді тал- кылады. Облыстың ең алые түкпірлерінен казактар топ-топ болып калаларға барды, онда қалатұрғындары ұйымдастырған калалықмитингілерге катысты. Орыстар, татарлар, сарттар мен казақтар бір туысқан отбасына косылып
жүктеу/скачать 47,68 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|