Ш. Ш. УӘлиханов атындағы тарих

Күрделі  ж әне  әртекті  болған  көтеріліс  кең-байтақ өлке  аудандарының 

көпшілігінде ұлт-азаттық сипатка  ие  болды.  Тек  жекелеген  жерлерде ғана 

козғалыстың басшылығын байлардың үстем топтары мен клерикал элемент- 

тер қолына алды.

Көтеріліске казақтармен қатар ұйғырлар, өзбектер, қырғыздар, дүнген- 

дер ж әне баска да кейбір халықтардың өкілдері катысқан Оңтүстік облыстар- 

ды (Ж етісу ж әне Сырдария облысы) коспағанда, Қазақстандағы  1916 жылғы 

ұлт-азаттық қозғалысы құрамы жағынан бір ұлттың қозғальгсы болды.

Қ азақ коғамында патшаның жарлығы мен көтеріліске көзқарас бір мәнде 

болған  жоқ:  байлардың  үстем  топтарының  белгілі  бір  бөлігі,  сондай-ак 

«бұратаналық әкімшілік» дейтіннің шенеуніктері «реквизиция туралы» пат- 

ша ж арлы ғы н сөзсіз қолдады ж әне оны басты жүзеге асырушылар болды; 

қазақ зиялы ларыны ң батыл өкілдері (мысалы, Тоқаш Бокин, Ж аңабай Ни- 

язбеков, Ә убәкір Ж үнісов, Тұрар Рысқұлов, Әліби Ж ангелдин, Сейітқали 

Мендешев, Бәймен Алманов ж әне басқалар) патша жарлығына батыл карсы 

шықты  ж әне халықты қарулы қарсы лы ққа шақырды, ал «Казак»  газетінің 

төңірегіне  біріккен  либерал-демократияш ыл  зиялылардың  жетекшілері 

(А .Б а й т ұ р с ы н о в ,  Ә .Б ө к ей х ан о в ,  М .Д улатов  ж ә н е   б асқ ал ар )  патш а 

әк ім ш іл ігін   адам  алуға  асы қпауға,  қайта  әуелі  дайы нды қ  ш аралары н 

жүргізуге  көзін  ж еткізуге  талай  рет  әрекет  жасады.  Сонымен  бірге  олар 

қарусыз халық патша өкіметінің аяусыз жазалау шараларының құрбанына 

айналады деп орынды санап, жарлықты орындауға қарсы лы қ көрсетпеуге 

шакырды. «...П атш аны ңжарлы ғы  — Ақикат ж әне оған карсы пікірлер бол- 

мауы керек, — делінген «Казақ» газетінің  1916 жылғы 6 шілдедегі бас мақа- 

ласында,  —  ...жалтару  жеңіл  ойлылық  болады,  өйткені  бұл  халық  үшін 

күйзеліс  әкеледі.  К азір  — соғыс  уақыты,  тәртіп  катал;  жасырынғандарды 

іздеуге отряд жіберіледі, ол шаруашылықтың күйзел-уіне әкеп соғып, отба- 

сына  бақы тсы здық  өкеледі...»  .  Н ақ  осы  газет  1916  жылғы  11  тамыздағы 

нөмірінде  А .Бөкейхановты ң,  А.Байтұрсыновтың,  М .Дулатовтың  атынан 

алаш (қазак халкы. — 

Ред.)

 арасында бұйрыкты ешкандай карсылықсыз іске 

асыруды жактады. Сонымен бірге олар аңғалдыкпен, егер қазактар тыл жұмы- 

старына катысса, соғыста жеңгеннен кейін олар өз жагдайын жеңілдетуге 

ж әне автономия алуға үміт ете алады деп санады.

Бұл  орайда  зиялылардың  жоғары  топтары  (Ә.Бекейханов  бас  болып) 

мұндай екіұдай жағдайда, балға мен төстің арасында қалғанын есте ұстау ке- 

. 

Рек.

1916 жылғы  көтеріліс ерекшеліктерінің бірі  күреске төменгі топтардың 

көтерілуі  болғаны  мәлім.  Ауыл  мен  кы стақты ң  жоғары  үстем  топтары 

айлакерлік жасады, өйткені олар ішінара болыс, старшын, жергілікті аппа- 

раттың қызметкерлері ж әне т.б.  ретінде баскару жүйесіне тартылған бола- 

тын,  екінші  жағынан  — ұлттык зиялылар,  ең алдымен  оның Ә.Бөкейханов 

және оның «Казак» газеті редакциясындағы серіктері бастаған ең білімді бөлігі 

ол кезде күш пен ресурстарды Германиямен соғыска жұмылдыруды жактаған 

Ресей конституциялык-демократиялық партиясының (кадетгер) саяси бағы- 

тымен байланысты болатын. Осыны негізге алып жөне өзін жалпы ресейлік 

зиялылардың бір бөлігі деп сезінген Ә.Бөкейханов пен оныңжақтастары май- 

данға көмек көрсетуге тырысты. Олар соғыс жағдайында көтеріліске катысу- 

ды патша үкіметі, орыс жұртшылығы барлықтуындайтын зардаптарымен коса 

алғанда орыс әскерлерініңту сыртынан соккы беру деп бағалайтынын түсінді.

640

Үлттық-демократияшыл зиялылар тарапынан тағдырдың жазғанына көнуге, 

Казақстан бір бөлігі болған соғысып жатқан державаға көмектесуге шақыруы 

осыдан. Бұл шақыруды халық бұқарасының көпшілігі түсінбеді ж әне қабыл- 

дамады. Бұқараның іс-кимылын басқаруға, олардың саяси төлімгерлері бо- 

луға қазақ зиялыларының батыл топтарының қолына шоғырлану себептері 

нақ осында болатын.105

Тұрар Рысқұлов атап өткендей: «қазақтардың бұл ұлггық-либерал зиялы- 

лары... кадеттер сияқты, сол кезде өмір сүрген кұрылыс пен патша өкіметінің 

жергілікті жерлердегі әкімшілігіне карсы болды... П атш алы қжер саясатына 

қарсы болды, бірақ Ресейдің буржуазиялық-демократиялық партияларымен 

ынтымақтаса жұмыс істеді. Бұл зиялылар қазактардың көтерілісін мезгілінен 

бұрын жасалған керексіз көтеріліс деп сипаттап, барлық келіспеушіліктерді 

бейбітжолмен жөнге келтіруге болар еді деп көрсетті».106

Сонымен бірге ұлттық қазақ зиялыларының жетекшілері кдзақтарды тыл 

жұмыстарына  шақыруды  кейінге  қалдыру  жөнінде,  шақырылғандардың 

құкықтарын қорғау ж әне олардың майдан өңірі аудандарындағы тұруы мен 

жұмыс істеуі үшін қажетті жағдайлар туғызу жөнінде пакты клдамдар жаса- 

ды. Мұны Ә.Бөкейхановтың бастамасымен  1916 жылғы 7 тамызда Орынборда 

шақырылған бес облыс (Торғай, Орал, Ақмола, Семей жөне Жетісу) өкілдері 

жеке кеңесінің қүжаттары дәлелдейді. Олар кеңесті шақыруға бастамашылар 

(Ә.Бөкейханов пен оның серіктері) жалпы алғанда тыл жүмыстарына шақы- 

рылғандарды қорғау мақсатын көздегенін,  шақырушылардыңтізімдерін жа- 

сау кезіндегі заңсыздық көріністерін ж әне жергілікті өкімет орындарының 

ауыл тұрғындары мен казак әскерлерініңж азалау отрядтары арасында жан- 

жалды жағдайлар ұйымдастыру жөніндегі арандатушылықтарын өшкереле- 

генін көрсетеді. Осы кеңес хаттамасының қорытындысында былай деп атап 

көрсетіледі: «25 маусымдағы аса жоғары жарлық қазақтарға, сол жарлықтың 

өзі жарияланбаған кезде жергілікті өкіметорындарыныңхабарландыру ны- 

санында мәлім болды.

Бұл халыққа аш ы қаспаннан жай түскендей эсер етті.  Жергілікті өкімет 

орны аса жоғары жарлықты асығыс түрде орындауға кірісе бастады... Тізімге 

қазақтардыңжасын ауылнайларөз бетімен енгізеді... кейбір жазбаларды өкі- 

мет орындары біле тұра дұрыс жасамады: бай казақтар өз балаларының жа- 

сын әдейі ересек етіп жазғызды... кейбір болыс басқарушылары өз жаулары- 

на мейлінше сенімді сокқы жасағысы келіп, оларды адам алуға карсыласты 

деп айыптап, бастыктарға жеткізді.

Жоғарьща аталған қиянат жасаушылықтар аркасында... өкімет орындары- 

ның  қазіргі  буыны  казактардың  отрядтарымен  алғаш  рет танысты...  Дала 

өңірінде казак отрядтарының пайда болуы орасан үлкен ауданның бейбітха- 

лқына корқыныш ұялатты... Осы кезге дейін болғандардың бөрі аса жоғары 

жарлықты орындауға өте асығыс кіріскендікпен түсіндіріледі. Халықты ты- 

ныштандыру үшін дереу шаралар қолдану қажет».107 Кеңеске катысушылар 

осы шаралар ретінде өкімет орындарына 17 тармақтан тұратын карар ұсынды. 

Олардың ең бастылары мыналар болып табылады:

«1)  ...Солтүстік  уездер  үшін  адам  алу  1917  жылғы  1  қаңтарға дейін,  ал 

оңтүстік уездер үшін — 1917 жылғы  15 наурызға дейін кейінге қалдырылсын.

2) Бірінші кезекте  19—31 жастағылардың үштен бірі шақырылсын, т а к ы ­

ру жасы кішіден  басталсын, өйткені  бүл жастағылардың дені  әлі ш аңы рақ 

кұрып үлгірмегендер.

4 2-36

641

... 5) Ал ынгандар мүмкін болғанынша жергілікті жерлердегі мемлекет корғау 

жөніидегі жұмыстарға қалдырылсын.

... 9) Қалалардағы мұсылман медреселерінің шәкірттері шақырудан боса- 

тылсын.

10) Бұрынғы асығысжасалып, дұрыс берілмегентізімдер... қайтарылсын; 

құрамына әрбір он шаңырақтан бір адам, қатысатын комитет сайланып, ауыл 

жиынының қатысуымен жаңа тізім жасау осы комитетке тапсырылсын.

... 14) Ауырып қалған жұмысшылар жараланғандармен бірдей медицина- 

лык күтімді пайдаланады.

15) Жұмысшы қазақтар қалалы қж әне земстволықодақтар мекемелерінің 

қарауында  болуға  тиіс.  Жұмысшы  қазақтарды  баскаратын  мекемелердің 

құқықтары мен міндеттері туралы нұсқау шығарылуға тиіс.

...17)  Қ азақ жұмысшылары дәлелді себептер бойынша,  қажет болуына 

карай демалыс алатын болсын...»108

П атш алы қ өкімет орындарына табыс етілген бұл кұжатқа Қазакстанның 

бес облысы өкілдері кеңесінің төрағасы Ә.Бөкейханов жөне оның хатшыла- 

ры  О.Алмасов пен  М.Дулатов  қол  қойған.  Егер  бұл  құжатты  мұқият оқып 

ш ықсақ,  оның  бірінші  кезекте  ұлттық-демократияшыл  зиялылардың  же- 

текш ілері  («Алаш»  парти ясы н ы ң   болаш ақтағы   ұйымдасты руш ы лары) 

өздерінің қолдан келген амалдарымен казақхалкыныңмүдделерін корғаға- 

нын,  XX ғасырдың 30—80-жылдарында  ресми тарихнамада  үнемі  айтылып 

келгеніндей, «ұлт мүдделеріне сатқындық жасаушылар» болмағанын бірінші 

кезекте дәлелдейтінін аңғару қиын емес.

Оның көрнекті өкілдерінің бірі Міржақып Дулатов  1929 жылғы 7 қаңтар- 

да ОГПУ тергеушісіне берген жауабында былай деп мәлімдеді:«1916 жыл келді. 

19—43 ж асқа дейінгі қазақхалқы н тыл жұмыстарына реквизициялау туралы 

25 маусымдағы патша жарлығы кенеттен жарияланды.  К азақ халқы толқы- 

ды...  Далаға  зеңбіректері  мен  пулеметтері  бар жазалау  отрядтары ағылды. 

Губернаторлар жер-жерге барды, түрмелер батыл адамдарға лықтолды. Ақт- 

өбеге  келген Торғай вице-губернаторы... тура былай деді:  «Бірде-бір казак 

тірі қалмаса да патша жарлығы орындалады».

О сы ны ң бәрін, ал ең бастысы — қазақ халкы ның дәрменсіздігін, қорғ- 

ансыздығын көрген біз халы ққа өкімет орындарына қарсыласпауға кеңес 

бермекші  болып ұйғардык, өйткені ш айқасты ң тең болм айты н ы н а, казак 

даласы  қанға бөгетініне,  қазақ халкы орны толмас қасіретке ұшырайты- 

ны на  сенген  едік,  кейбір  ж олдастар казір  ұлтты қ к азак  зиялы лары   сол 

кезде  көтеріліске  басш ы лы қ ете  алмады деп  жүрді,  бірлесе  әрекет етіп, 

патш а  өкім етін ің   ізіне  еріп  кетті  ж ә н е  т.б.  деседі.  М енің  ойымш а,  сол 

кездегі мөн-ж айм ен, шын жағдаймен жақсы таныс болған адам мұны айт- 

пас еді.

Ж еке-ж еке бұрқ еткен толқулар көп ұзамай қарудың күшімен басып-жа- 

нышталып, жұмысшыларды реквизициялау мен майданға жөнелту басталды. 

Сол кезде «Қазақ» газетінің редакциясы тыл жұмыстарына жөнелтілген қазақ- 

тардың мұқтаждарына қызмет корсетуге ұйғарды ж әне осы максатпен бар- 

лык қазақ зиялыларына реквизицияланғандар жұмыс істейтін майдандарға өз 

еркімен  барып,  оларда  бұратаналар  бөлімін  кұруға  шақырды.  Зиялылар 

(көпшілік  бөлігі  халық  мұғалімдері)  бұған  үн  қосты  және  көп  кешікпей 

Минскіде  земство  одағының  жанынан  бұратаналар  бөлімі  құрылды.  Мен 

Минскіге бәрінен кейінірек аттанып кеттім...».109

642

Қ азақстанны ң  әр  түрлі  аудандарында 

пайда болған стихиялы қозғалыс бірте-бірте 

ұйымдасқан  сипат  ала  бастады:  Жетісуда 

(басшылары — Бекболат Әшекеев, Үзақ Сау- 

рықов, Ж әмеңке Мөмбетов, Тоқаш Бокин,

Әубәкір Жүнісов, Серікбай Қанаев, Монай 

және Мұқан Үзақбаевтар мен баскалар) және 

Торғайда (басшылары — Әбдіғапар Ж анбо- 

сынов, Амангелді Иманов, Әліби Жангелдин 

жөне  басқалар)  оның  ірі  ошақтары  пайда 

болды.

Жетісудағы көтеріліс тарихын:  1) шілде 

— стихиялық наразылык көріністері,  2) та- 

мыз — оның карулы көтеріліске ұласуы және 

3) қыркүйек-қазан — көтерілістің біртіндеп 

бәсендеуі және жеңіліс табуы деген кезеңге 

бөлуге болады.110

М.Тынышбаевтың айтуы бойынша,  25 маусымдағы патша жарлығы Жетісу 

калаларында 8 шілдеде белгілі болған. Облыстыңжекелеген уездеріне жұмыс- 

шыларды  шақыру туралы телеграммалар  одан да  бұрын,  2  ж әне  3  шілдеде 

келіп түскен.

Ш ақыру туралы хабарлар мен алынатындардың тізімдерін ж асау тура­

лы  сыбыстар  ж ер-ж ерде  толқулар  туғызды:  мәселен,  Верный  округтік 

соты прокуроры ны ң қорлары нда сақталған кұж аттарды ң деректері  бой ­

ынша, патш а жарлы ғы  туралы  хабар алы нғаннан кейін Ж ар кен т уезін іц  

Әлжан  болысы  қазақтары :  «Ж ат  ж ерде  өлгенш е,  осы нда  өз  ж ерім ізде 

өлеміз. Бәрімізді атып тастасандар да, ж ұмысқа бармаймыз ж ән е ешкімді 

жібермейміз» , — деп айқай салған.111 6 шілдеде А қбейіт алқабы нда болған 

албан  руы ны ң  (Ж ар кен т  уезі)  16  болы сы   ө к іл д ер ін ің   ж и н ал ы сы н д а 

көтерілістің Қ арқара ошағы басш ыларының бірі Ж әм ең ке М әмбетов бы- 

лай  деп  мәлімдеді:  «Балалар  қы ры лғанш а,  кәріл ердің   өлгені  ж ақсы ,  ақ 

патшаның жарлығын орындамаймыз». Оны Ү.Саурықов, С.Қанаев, Қ .Ш ор- 

манов, Қ.Құдайбергенов, Қ.Ш отаманов ж әне ж иналысқа басқа да қатысу- 

шылар колдады.112 Бұл шешімді Ж .М әмбетов  11  шілдеде пристав П одвор- 

ков пен урядник П лотниковка жеткізді;  1916 жылғы 7 ж әне 8 шілдеде Вер- 

ныйдың батыс жағындағы 40 километр жердегі Ү ш қоңы р алқабы нда Вер­

ный уезі Ж айылмыш  ж әне басқа да жақындағы болыстардың өкілдері ар- 

наулы съезге жиналып,  патша жарлығына көзқарас туралы мәселені тал- 

қылады.

Адамдар берілмесін, таудан жазыққатүспейік, өкімет орындары тарапы- 

нан күш қодцану шаралары жасалған жағдайда телеграфты кирату, тыл жұмы- 

старына шақырылушылардыңтізімдерін, болыс басқармаларының кеңселерін 

өртеуге дейін барып, жойып жіберу жөнінде қимыл жасалсын деген шешім 

қабылданды.

Шілде айының бас кезінде толқулар Верный уезінің Батыс ж әне оңтүстік 

бөліктерін де қамтыды, оларда көтерілісшілерге Бекболат Әшекеев, Тоқаш  

Бокин, Ақкөз Қосанұлы ж әне басқалар басшылық етті.

1916 жылы жасы 70-тен асып кеткен Бекболат Әшекеев Жайылмыш болы­

сы көтерілісшілерінің үлкен жасағын басқарды. Көтеріліс жасалған жағдайда

жүктеу/скачать 47,68 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: