Ор-   талық Ресейден келген ж әне көп кешікпей көтерілісшілерге қосылған,  осы

К өш кін баев бастаған арнаулы  мергендер 

тобы құрылды.

Сардарбек жанында әскери кеңес жұмыс 

істеді.

А.Имановтың көтерілісшілер армиясы- 

ның  бақылауындағы  аудандарда,  шынына 

келгенде, төменгі ауылдық-болыстық әкім- 

ш ілік  ж ойы лды ,  азам атты қ  билік  көте- 

рілісшілердің қолына көшті. Ә.Жанбосынов, 

А.Иманов ж әне олар баскарған әскери  ке- 

ңес тыл қьізметін ұйымдастырып, арнайы та- 

ғайындалған адамдарға (елбегілерге) көтері- 

лісшілерді азық-түлікпен, атпен қамтамасыз 

етуді, ұстаханаларда қолдан мылтық, қылыш, 

қанжар,  семсер ж әне т.б.  жасауды тапсыр- 

ды .126

22  қазанда  А.Иманов  бастаған  15  мың 

көтерілісші Торғай қаласын қоршады. Кала­

ны  қорш ау  бірнеше  күнге  созылды.  Қорш ау  кезінде  генерал-лейтенант 

А Лаврентьевтің жазалау корпусы қалаға карай үш бағытга келе жатты. Пат- 

ша жазалаушыларының басым күштері жакындап қалғаны туралы мәліметтер 

алған көтерілісшілер Торғайды қоршауды койып, патша әскерлерінің отряд- 

тарына карсы қозғалды.  16 қарашада А.Иманов бастаған, жалпы саны  12 мың 

адамға жуық сарбаздар Түнкойма пошта станциясы ауданында подполковник 

Катоминнің жазалау  отрядына  шабуыл  жасады.  Көтерілісшілердің негізгі 

көпшілігі адам күшін сактау үшін карашаның екінші жартысында Торғайдан 

150 километр жерге кетіп, Батпақкара ауданында шоҒьірланды. Осы жерден 

1916 жылғы карашаның екінші жартысынан  1917 жылғы ақпанның ортасына 

д ей ін   ж а за л а у ш ы л а р ғ а   қ а р сы   п а р т и за н д ы қ   ж о р ту ы л д а р   ж асал д ы . 

Көтерілісшілер мен жазалаушылар арасындаТатырда, Ақшығанақта, Доғал 

Үрпекте,  Күйікте  шайқастар  болды.  Көтерілісшілердің штабы  орналасқан 

Батпаққара ауданындағы шайқастар шиеленісті болды. Ш айқас  1917 жылғы 

ақпанның  екінші жартысында өрістей түсті.

Қ азақ халқының  1916 жылғы ұлт-азаттық көтерілісі Қазақстанның бар- 

лык аймақтарында қатаң басып-жанышталды. Семей жөне Акмола облыста- 

.  рында көтерілісшілерге қарсы  12 атты әскер жүздігі,  11  күшейтілген жаяу 

әскер ротасы қимыл жасады, ал Торғай көтерілісшілеріне қарсы патшалық 

өкімет орындары  17 атқыштар ротасын  18 казак жүздігін, 4 атгы әскер эскад- 

ронын,  18 зеңбірек,  10 пулемет ж әне басқаларды әкеп төкті. Алайда жазалау­

шылар Қазақстанның біркатар аудандарында көтерілісті Ақпан революция- 

сына дейін баса алмады. Мәселен, Торғай облысында көтеріліс патша өкіметі 

құлатылғаннан кейін ғана тоқтатылды.

К өтерілісті басы п ж аны ш тау үшін патш а өкім ет орындары Ж етісуға 

8 750 найзалы мылтығы бар 95 рота, 3900 қылышкері бар 24 жүздік,  16 зең- 

б ірек  ж ә н е  47  пулем ет  ж іберді.  О блы ста  ондаған  қ а за қ   ж ә н е  қы рғы з 

ауылдары ж ойы п ж іберілді, бейбіт тұрғы ндар аяусы з қы рғы нға ұш ыра- 

ды.  Патша өкім ет орындары қудалаған 300 мың қазақтар мен кырғыздар 

немесе Ж етісуды ң байырғы тұрғындарының төрттен бірі Қытайға қашып 

кетуге м әж бүр болды.

648

Генерал-губернатор Куропаткин бекіт- 

кен сот үкімі  бойынша ғана Түркістан өл- 

кесінде қоныс аударушылар селоларының 

тұрғындарынан құрылған отядтар мен жа- 

залаушылардың қолынан сотсыз және тер- 

геусіз  қаза тапқан  адамдарды  қоспағанда,

1917 жылғы  1  ақпанға карай 347 адам өлім 

жазасына,  168 адам каторгалық жұмыстар- 

ға,  129адамқамауғакесілді.

Патшаның  1916  жылғы  25  маусымдағы 

өділетсіз жарлығының қасіретті зардаптары 

осындай болды.

Ресей либерал-демократиялык қозғалы- 

сының өкілдері  1916 жылғы 25 маусымдағы 

патша жарлығы  шығуының ең басынан-ақ 

оның заңсыз екенін көрсетіп, егер бұл әді- 

летсіз жарлық жүзеге асырыла бастаса, ха- 

лықтолкуларыныңпайда болуы анықекенін 

ескерткенеді.127

1916жылғы шілденің өзінде-ақ мүсылмандар, кадеттер ментрудовиктер 

фракцияларының өкілдері  болып  табылатын  М емлекеттік Дума  мүшелері 

Ішкі істер министрлігі мен Әскери министрлікке жарлықты жүзеге асыру шар- 

тгарын дереу анықтауды талап еткен болатын. Бірқатар депутаттардың сауал 

салуы бойынша, патша жарлығын жүзеге асырудың зандылығы мен мүмкіндігі 

ж әне  зардаптары  туралы  мәселе  М емлекеттік  Думаның  отырыстарында 

бірнеше рет талқыланды.  1916 жылдың тамызында Мемлекетгік Думаның де- 

путаттары  А .Ф .Керенский  мен  К.Б.Тевкелев  болып  өткендердің  бәрімен 

жергілікті жерде танысу үшін өз фракцияларының тапсыруымен Түркістанға 

барды. Мемлекеттік Думадағы трудовиктер фракциясыны ң жетекшісі А.Ф. 

Керенский Түркістан мен Дала өлкесінде болып жатқан окиғаларды орыс та- 

рихының масқара беттері деп сипатгады. Ол «...25 маусымдағы жоғары патша 

жарлығын... жариялау және жүзеге асыру кезінде Ресей империясының негізгі 

ж әне негізгі емес зандарының бәрі каншалықты мүмкін болса соншалыкты 

бұзылған», -  деп мәлімдеген.128

Мемлекеттік Думаның мұсылмандар фракциясының мүшесі М.Г.Джафа- 

ров  трудовиктер  фракциясы  сауалының  негізгі  кағидаларын  ж әне  оның 

жетекшісінің сөйлеген сөзін колдай келіп, Қазакстан мен Орталык Азия ха- 

лықтары көтерілісінің негізгі себебі патша өкіметінің отаршылдык саясаты 

және барлық деңгейдегі атқарушы өкімет орындарының соған тікелей байла- 

нысты іс-кимылы деп айкын көрсетті. «Жоғары өкімет орындары агенттерінің 

заңсыз әрекеттеріне қоса, — деді М.Г.Джафаров, — жергілікті өкімет орында­

ры шексіз озбырлықжасады,  бұратаналарды шакыру туралы ж арлы к шыға- 

ру актісінің заңсыздығы да, бұл актіні жүзеге асырудың заңсыздығы да бұра- 

таналар жөніндегі ғасырлар бойы жасалған ж әне дәстүрлі саясаттың, хал ық- 

тың өз пікірін де, оның өмірлік мүдделерін де елемеудің тікелей нөтижесі... 

Билікті асыра колдану — орыс өкімет орындарының бұратаналар жөніндегі 

саясатының принципі».129

1916 жылғы көтеріліс казак халқы ны ң сан ғасы рлы к ұлт-азатты қ ко з- 

ғалы сы ны ң тарихында ерекш е оры н алады.  Бірінш і д үни еж үзілік соғы с

6 4 9

ж ағдайлары нда көтерілістің жалпы жұрт таныған басш ылары Ә .Ж анбо- 

сы нов,  А .И м ан ов,  Ж .М әм бетов,  Ү .С ауры ков,  Б.Ә ш екеев,  О .Ш олақов, 

А.Ж үнісов, К.Көкембаев, И.Құрманов, Т.Орысов, Ж .Құдайбергенов, С.Қа- 

наев,  М .Ү зақбаев, А .С ұлтанбеков ж әне баскалар, көтерілісш ілердің сая- 

си көсемдері Т .Б оки н, Т.Ры сқұлов,  С.М ендешев, Ә.Ж ангелдин,  Б.Алма- 

нов  ж ә н е  басқалар  кезінде  Сырым  Д атов,  Исатай  Тайманов,  Махамбет 

Өтемісов, Ж анқож а Нұрмұхамедов,  Кенесары ж әне Наурызбай Қасымов- 

тар,  Б ай зақ   М әм бетов ж ә н е  баскалар ж үргізген төуелсіздік  жолындағы 

күреске халықты  көтерді.  К енесары   Қасымов басш ылы қ еткен үлт-азат- 

ты қ  қозғалы стан   кейін  1916  жылғы  көтеріліс  бірінші  рет  кең-байтак 

өлкен ің   барлы қ  аймақтары н  әр  түрлі  дөреж еде  қамтып,  б үкілқазақты қ 

сипаталды .  1916жылғы көтерілістіңайры қш аерекш елігі өлкеніңбірқатар 

аудандарында (негізінен,  К азакстанны ң оңтүстігінде ж әне оңтүстік-ш ы- 

ғысында) оған казақтарм ен катар қырғыз, ұйғыр, өзбек жөне баска да ха- 

лы қтар  ө кіл д ерін ің   де  қатысуы   болды.  К ейбір  ш екаралас  аудандарда 

көтеріліске  ш ы ққан  қазақтар  мен  кы рғы здар  патша  ж азалауш ы лары на 

қарсы ласуды ң бірлескен  аймақтары н ұйымдастырды (мысалы,  Қ аркара 

(Қ азақстан ) ж ән е  Қ арақол (К ы ргы зстан) ауданы, Әулиеата уезі  (К азак- 

стан) ж ән е П іш пек уезін ің  (К ы ргы зстан) түйіскен жері ж әне баскалар.

Көтеріліс отаршылдыкка карсы және империализмге карсы бағытта бол­

ды.  Көтерілістіңбасты міндеті — халыкты отаршылдыкезгіден үлтты кжәне 

саяси жағынан азат ету міндетімен салыстырғанда, таптык мәселе (ауылдың 

бай үстем топтарына қарсы күрес) екінші кезекте калды. Біркатар жерлерде 

ж әне белгілі  бір кезеңде көтеріліс халыктық соғыска ұласты  (оның Жетісу 

және Торғай облыстарындағы жекелеген ошактарында).

Казакстан мен Орталық Азиядағы  1916 жылғы ұлт-азаттық көтеріліс тұтас 

алғанда Ресей империясындағы саяси және әлеуметтік-Экономикалыкдағда- 

рыстыңодан әрі аскынатүсуінесебепші болды. Ол Ресейдегі әскери-феодал- 

ды к ж әне әскери-отарш ылдык басқару жүйесінің іргесін  шайкалтты және 

шығыстың отар  халыктарының империалистік  езгіге  карсы  XIX ғасырдың 

басында epic алған бүкіл ұлт-азаттык қозғалысының кұрамдас бөлігі, буын- 

дарының бірі болды.

жүктеу/скачать 47,68 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: