Ш. Ш. УӘлиханов атындағы тарих

нов,  М.  Д улатов,  А.  Қ алм ен ов  ж ә н е  ұлт-азатты қ  күресінің   басқа  да 

қайраткерлері, сон д ай -ақ М .  Ш оқаев (Ш оқай),  М.  Ж ұм абаевж ән е басқа 

да жас қазақой ш ы лдары  шешуші ықпал жасады, соны ң аркасында оның 

ш еш ім д ерін д е  «Алаш »  қ о зға л ы сы н ы ң   б ағд арлам алы қ  талаптары   өз 

көрін ісін  тапты. Торғай съезі  Ресейдегі дем ократиялы қ, орталы қтанды - 

русы з,  п арлам енттік  республиканы ,  Қ ұрылтай  жиналы сы н  шақыруды, 

қазақтарды   оларды ң туған  ж ерлерінен  көш ірудің токтаты луы н,  оларға 

қоныс аудару қоры на тартып алынған жерлердің қайтарылуын, Түркістан 

ө л к е с ін д е гі  ж е р ге  о р н ал аст ы р у   ж ұм ы стары н   тоқтатуд ы ,  әй елдерді 

құқы қтары   ж өн інен   еркектерм ен  теңестіруді,  мектепте  білім  беру  ісін 

дамытуды ж ән е ер балалар мен қыздарды бірге окытуды, шіркеуді мемле- 

кеттен бөлуді жөне т.б. жақтаған пікірлер айтты. Съезд шешімдерінде жаңа 

өкім еттің   азам атты қ ком итеттер  түріндегі  ж ергілікті  органдары н  құру, 

уездік ком иссарлар институтын тарату сияқты  мәселелер де көрініс тап ­

ты.

Байы рғы   халы қты ң  түрлі  топтары н  біріктіру,  оларды ң  талаптарын 

анықтау мен шешу мақсаттарында съезд бүкілқазақ съезін шақыруға қаулы 

етті  ж ә н е   оны  ш ақы ру  мен  бағдарлам алы қ  құж аттары н  дайындау  үшін 

үйымдастыру бюросын сайлады.  Үйымдастыру бюросына Ә. Бөкейханов, 

А. Байтұрсы нов,  М.  Д улатов,  С.  Қ ады рбаев,  О.  Есенқұлов, И.  Әлібеков, 

Е.  Т ұрм ұхам едов,  К-  Тұры мов  кірді.  С ъезд  мамыр  айында  М әскеуде 

өткізілуге тиіс болған Бүкілресейлік мұсылмандар съезіне делегаттар сай­

лады. Съезд Уақытша үкіметтен  1916 жылы Торғай облысындағы қазақтар 

көтерілісін басы п-ж аны ш таудағы  қылмыстарды анықтау ж әне ж азалау- 

шыларды  ж азалау  ж өнінде  арнаулы   тергеу  ком иссиясы н  кұруды  талап 

е т т і.177

Қ азақ тард ы ң   қалған  облы сты қ  съездері  бәріне -бртақ  мәселелермен 

қоса, өздерінің жергілікті істерін де талқылап, кейде басқаларынан айыр- 

машылығы бар шешімдер қабылдады.  Мәселен, Ж етісу съезі аймақта ұлта- 

ралы қ қаты настарды ң ш иеленісуіне байланысты қоныс аударушылардан 

қаруды алуды талап етті, қазактар мен  келімсек халы қарасы ндағы  өзара 

қатынастарды  қалы пқа келтіруді ж ақтаған пікір білдірді,  Кытайдан қай- 

тып оралған  1916 жылғы босқындарды кабылдау мен орналастыруға ерек- 

ше көңіл  бөлінді,  облы стағы   бүкіл  басқару ж үйесінде  екі  комиссар:  бір 

орыс ж ән е бір мұсылман ком иссар тағайындауды жактады ж әне т .б .178 

, 

Торғай съезінен айы рмаш ылы ғы, Ж етісу съезі  шіркеуді  мемлекеттен 

бөлуді талап еткен ж ок, қайта діндердің тендігін,  Петроградта мұсылман 

дін басқарм асы н, ал далалы қ бес облыста (Орал, Торғай, А қмола, Семей 

ж өне Ж етісу) мұсылмандардың «Қазақстан» деп аталған ерекше дін басқ- 

арм асы н  құруды   талап  етті.  Қ азақтарды ң   Орал  облы сты қ  съезі  Торғай 

съезінің негізгі шешімдерін- колдап, мұсылмандардың облыстық дін басқ- 

арм асы н  О ры нбор  мүфтиаты на  бағындыруды жақтады  ж ән е  10 адамды, 

сон ы ң   ішінде  Ж .  Д осмұхамедов,  Ғ.  Ә лібеков  ж әне  басқаларды   жалпы 

ресейлік мұсылмандар съезіне делегаттар сайлады. Ақмола съезі әйелдер 

мен жұмысш ыларды ң ж ағдайы на да көңіл бөлді.

Семей съезі Ресей Федеративті демократиялық республикасының құра- 

мындағы казақ автономиясын жақтаған неғұрлым айқын пікір айтты.  Бірак 

Қ азакстан н ы ң   саяси  ж ән е  экон ом и к алы қ  ж ағынан  артта  қалғандығы, 

әсіресе ұлт-азатты қ қозғалы сы  мен оны ң әлеуметтік базасыны ң әлсіздігі

662

себепті бұл съездердің бірде-бірі дербес мемлекет болып  бөлініп 

шыгуги

 

дейін өзін -өзі басқару құқығын дереу ж үзеге асыру туралы талап  ком ил- 

мады, ал автономия туралы  м әселенің ш еш ілуін, аграрлы қ мөселе сиик- 

ты, Құрылтай жиналысына қалдырды. Дегенмен де, бүл съездер казак хал- 

кы үшін аса маңызды мәселелер бойынш а талаптарды әзірлеу үшін  көп  іс 

тындырды ж әне оны ң калы ң топ тары н  өздерінің көкейкесті мөселелерін 

шешу жолындағы  күрес үшін біріктіруде зор рөл атқарды.

1917 жылдың көктемі Қазақстан халқының баска, саны ж өнінен едәуір 

этникалы қ,  әлеум еттік  ж ән е діни  топтары ны ң да  саяси  белсенділігінің 

өсуімен есте калды.  19  науры зда Верныйда ж алпы  мұсылман  комитеті  -  

Кұрылтай кұрылды, ол Уакытша үкіметті қолдады ж әне Ж етісудың казак- 

тары на, татарлары на,  қы рғы здары на, ұйғырлары  мен дүнгендеріне бас- 

шылық етуге үміттенді. Оны көпес 3. Тавардинов басқарды. Наурыз айын- 

да  Семейде  де  кәсіпкерлерден ,  ш енеуніктер  мен  зиялы лардан  тұраты н 

Мұсылман  комитеті  құры лды .179  С онд ай -ақ  татар,  дүнген-ұйғы р  ком и- 

теттері, ал коныс аударушы шаруалардың селоларында селолы қ комитет- 

тер кұрылып жатты. Облыстар мен уездерде казак станицалары үстем топ- 

тары ны ң органдары — «К азак комитеттері» пайда болды. Бірінш і Ж етісу 

казактары   съезі  (1917  жылғы  сәуір)  У акы тш а  үкіметті  ж ә н е  соғы сты ң 

«жеңіске ж еткенге дейін» жалғастырылуын жақтады.  1917 жылғы 27 н ау­

рызда  ұйымдасты рылған  Семей  «Республикаш ы л  оф и церлер одағы»  да 

сондай қаулы кабылдады.180

Сонымен, патша өкіметі құлатылғаннан кейін пайда болған Қ азакстан 

халқы ның әр түрлі этникалы к, діни ж ән е әлеум еттік топтары ны ң қоғам- 

дық ұйымдарының бәрі дерлік Уакытша үкіметті ж өне соғыстың «жеңіске 

жеткенге дейін» ж алғасты рылуы н  қолдады.  У ақы тш а үкім еттің өлкелік, 

облыстық ж әне уездік органдары құрылды, ал жергілікті жерлерде бүрын- 

ғы болыс билеуш ілері, ауыл старш ы ндары , селолы қ старосталар мен к а ­

зак атамандары ж әне т.б. сақталып қалды.

Елдің орталығы мен басқа айм ақтары нда орнаған  қос өкім ет көрінісі 

сияқты, Қ азақстанда да Уакытша үкіметтің жергілікті органдарымен қатар 

жұмысш ы,  солдат ж ән е  ш аруа  К еңестері  пайда  бола  бастады.  О ларды ң 

құрылуына өлкенің калаларында, темір жол бойлары нда ж ән е өнеркәсіп  

орындарында наурыз айында болған митингілер, ж иналыстар мен демон- 

страциялар негіз қалады.  Н ауры зды ң басы нда О ры нборда, Т аш кен т пен 

Омбыда Кеңестер сайлауы болып, олардың алғашқы отырыстары өткізілді, 

мұның Қазақстанны ң бүкіл аумағына К еңестер ы қпалыны ң таралуы үшін 

зор  маңы зы   болды.  М ысалы,  1917  жылғы  6  науры зда  С емейде  өндіріс 

жұмысшылары мен кызметшілерінің сондай-ақ кәсіптер бойынша жұмыс- 

шылардың ұйымдастыру жиналыстары  өткізіліп, оларда қалалы қ К еңес- 

ке  д еп у таттар   са й л ан д ы ,  ал  9  н ау р ы зд а  З ато н   ж ұ м ы сш ы л а р ы   мен 

қы зметш ілерінің (400 адам) ж иналы сы  болы п, онда 9 депутат сайланды ; 

9—11 наурызда Верныйда жұмысшы депутаттарының К еңесіне делегаттар 

сайлауы өткізілді  (21  адам).  Петропавл жұмысш ы депутаттары  К еңесінің 

бірінші ұйымдастыру мөж ілісі 5  науры зда, С емейде —  11  науры зда,  Вер­

ныйда — 12 наурызда ж эн ет.б . болып өтті.  1917 жылдың наурызында К ара­

ганды тас көмір кен орындары, Спасск мыс балкыту зауыты, Сарысу байы- 

ту  ф а б р и к а с ы   ж ә н е   Е к іб а с т ұ зд а ғ ы   У сп ен   к е н іш і  к ір г е н   С п а с с к  

көсіпорындарында; Д оссор мұнай кәсіпш іліктерінде,  П еровскіде,  Қ аза-

663

лыда, Ақтөбеде жұмысш ы депутаттарының Кеңестері  құрылды. Семейде, 

Верныйда,  Петропавлда,  П еровскіде, Ш ымкентте, Әулиеатада, Зайсанда, 

К өкш етауда,  казак станицалары нда ж ән е баскалары нда солдат депутат- 

тары ны ң Кеңестері  пайда болды.  Көп кеш ікпей  Верныйда, Семейде, П ет­

ропавлда, П еровскіде, Екібастұзда ж әне т.б.  болғанындай, жұмысшы де- 

путаттары ны ң К еңестері  мен солдат депутаттары ны ң К еңестері  бір  Ке- 

ң еске бірікті.

Қ азалы да,  А кмолада ж ә н е басқа  қалаларда біріккен жұмысш ы ж әне 

солдат депутаттарының Кеңестері әуел бастан-ақ пайда болған еді.181 Темір 

жол бойларында орналаскан Орынбор, Петропавл, Перовск, Қазалы қала- 

лары  мен  баска да  қалаларды ң К еңестері  ең ірі  ж әне  белсенді  К еңестер 

болды, өйткені темір жол бойлары ны ң жұмысш ылары мен қызметшілері 

К еңестердегі револю циялы қтопты  құрады.  Мысалы, жұмысшы депутат- 

тары К еңесініңұйы м дасты ры луы  туралы Актөбеден берілген жеделхатта 

ең саналы лар ретінде тем ірж олш ы лар оны ң аткару К омитетінің кажетті 

құрамдас элементі  болып табылатыны атап көрсетілген .182

Ж ұм ы сш ы   ж ә н е   солдат  д еп утаттары н ы ң   К ең естерінен   кейін  көп 

кеш ікпей шаруа депутаттарының Кеңестері құрыла бастады, оларды ұйым- 

дасты руда О ры нбор, Омбы ж ә н е Таш кент К еңестері үлкен рөл атқарды. 

П еровск уезінің 35 адамнан тұратын, X.  Ибрагимов баскарған,  1917 жылғы 

науры зды ң аяғында құрылған  казак депутаттары ның Кеңесі шаруа депу- 

таттары  К ең есін ің алғаш қы л ар ы н ы ң  бірі  болды.  Қ азақдепутаттары н ы ң  

К еңестері  Ә улиеата,  Қ азалы  уездері  мен басқа уездерде де пайда болды. 

1917 жы лғы  7—15 сәуірде Т аш кентте Түркістан  К еңестерінің I ш аруалар 

съезі өткізіліп, оған Ж етісу ж әне Сырдария облы старыны ңөкілдері каты- 

сты.  1917 ж ы лды ң көктемі мен ж азы нда Орал облыстык, Акмола, Әулие- 

ата,  П еровск,  П авлодар ж ән е басқалары ны ң уездік Кеңестері, Семей об­

лы сты к ш аруа ж ән е казак депутаттары ның Кеңестері ж әне баска К еңес- 

тер  ұйы м дасты ры лды .  1917  ж ы лды ң  н ауры з-сәуір  айлары нда,  кейбір 

мәліметтерге Караганда,  Қазақстанда 25-тен астам Кеңестер, оның ішінде 

8 жұмысшы, 9 шаруа, 7 солдат депутаттарының Кеңестері жұмыс істеген.183

О рталы қ А зияда ж ән е К азакстанны ң оңтүстігінде мұсылман депутат- 

тарының Кеңестері кұрылды.  1917 жылғы  16—21 сәуірде Ташкентте мұсыл- 

ман  депутаттары   К ең естерінің   I  өлкелік  (Түркістанды к)  съезі  өтіп,  ол 

У ақы тш а  үкіметті  колдады  ж ән е  Ресейді  басқаруды ң ең ж аксы   нысаны 

Т үркістан ға  ж ә н е  баска  да  ұлтты к  айм актарға  кең  көлемде  автономия 

берілетін жағдайдағы Ф едеративтік демократиялык республика деп таны- 

ды.  С ъезд К ұры лтай съезіне дайындалуға ж әне «Ш ура-и  Ислам» мұсыл- 

мандар партиясы ның бағдарламасын тануға шакырды.

К азакстан халқы ны ң әр түрлі әлеуметтік, этникалы қ ж әне діни топта- 

ры  депутаттары ны ң  осы  К ең естерін ің   бәрі  өз  кы зм етінің  бас  кезінде 

У ақы тш а үкіметті  ж ә н е соғы сты ң ж ең іске ж еткенге дейін жалғасты ры - 

луын  қолдағаны м ен  де,  өздерін  сайлаған  халы қты ң  қалы ң топтары ны ң 

мүдделерін қорғады. Омбы мен Таш кент жұмысшы ж әне солдат депутат- 

тары ны ң К ең естері Д ала ж ә н е Түркістан өлкелерін ің  генерал-губерна- 

торлары С ухомлинов пен К уропатки нн ің  камауға алынып, басшылықтан 

тайдырылуына, ал Таш кент Кеңесі — Н. Н.  Щ епкиннің Уакытша үкіметтің 

Түркістан  К ом и тетін ің  төрағасы   қы зм етінен  алы нуы на  басш ы лы к етті. 

Ж ұмысш ы ж ән е солдат депутаттары ның облыстық, қалалы қ ж әне уездік

664

Кеңестері  С емейдің,  Торғайды ң,  О ралды ң  ж өне  б аскалары ны ң  

жүктеу/скачать 47,68 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: