Ш. Ш. УӘлиханов атындағы тарих

молдаларды ң білімсіздігінде, байлардың дарақылығы мен  катыгездігінде 

(кайы ры м сы зды қ), отарш ылдардың қазақ ш аруаларын талап-тонауында 

жатыр деп санады.  Осының бәрінен  шығаратын жол коғамды оқу-ағарту, 

И.  Г аспринскийдің  ж үйесі  бойы нш а  ж аңа  әдіспен  оқыту,  қазақтарды ң 

оты ры қш ы лы қ тұрмыс  салты на  көш уі  (қала  салу)  деп  білді.  Өз  кезінде 

бұлар прогресш іл идеялар еді.  М.  Сералин мен айқапты қтарды ң сіңірген 

еңбегі  мынада:  олар жәдидш ілдіктен, ағартушылыктан алға кетті, өз иде- 

ялары нда  қ а зақ   ш аруалары ны ң,  еңбекш і  бұқараны ң  бытыраңкы  ж әне 

стихиялы   арм ан-тілектері  мен  ойларын  көрсете  білген  революцияш ыл 

дем ократтар деңгейіне дейін  көтерілді.  Айкаптықтарды жас түріктер де­

ген сияқты, жас қазақтар, жас ұлттық буржуазиялық-демократиялык коз- 

ғалыстың қатысушылары деп атауға болар еді.  Сонымен бірге жас бұхара- 

л ы қ т а р   —  ж ә д и д ш іл е р д е н   ай ы р м аш ы л ы ғы ,  М.  С ерал и н   мен  он ы ң  

ізбасарлары  клерикализм нен азат, шынына келгенде либерал-демократ- 

тар, ш аруаш ы лық жүргізудің отырыкшы фермерлік әдісін, орыстың озы қ 

мәдениетін насихаттаушылар болды.  «Қазак» газеті ж ары кка ш ыққаннан 

кейін  айқапты қтар арасы нда ж ік туды.  Біреулері  мұсылман  козғалы сы - 

ны ң  ж ақтастары на  қосылды  (М.  Қ аратаев),  басқа  біреулері  ағартуш ы- 

лы қтан отарш ы лды қ жүйені  қирату,  қазақ ұлттык мемлекеттігін, ұлттық 

білім беру жүйесін құру идеясына көшті. Түбірлі жалпыұлттық мүдделерді 

қорғап, дәйекті түрде  ілгері  басқандарды ң дұрыс  істегенін тарихтың өзі 

дәлелдеді.

XX ғасырдың басындағы ағартуш ылық қозғалыска біз Қ азақстанда та- 

маш а  кадрлард ы ң   тұтас  саң л ақ тар   ш оғы ры ны ң  пайда  болғаны   үшін 

м індеттім із,111 олар ұлтты қ қайта өрлеудің басында тұрып, революциядан 

к е й ін -ақ х ал ы қ қ а білім беру саласындағы кең көлемді  шабуылды жүзеге 

асы ру  үшін  нақты   негіз дайындады.  Батыстағы  А‘ғарту д әуірінің   «миды 

тазарты п»  ж аң а  қоғам ды қ-саяси   қаты настар  үшін  ж ол  арш ыған  үлы 

өкілдері сияқты  казақты ң  алғаш қы ағартуш ылары да өз халқы ның сана- 

сы на  бостанды қ,  тендік  ж ән е  туы сқанды қ,  әділеттілік  идеялары н,  зор- 

лы қ-зом бы лы ққа қарсы  күрес  рухын сіңірді.

М.  С ералин  к а за к  ағартуш ы лары  ж ас  буы ны ны ң ж арқы н өкілі  б ол­

ды,  халы қ ағарту мен  қ азақтарды ң  тұтас  ұрпағы н төрбиелеу саласы нда 

өте  көп  іс ты нды рды .  Ол  өзін   «балаларды  ж аң а  әдіспен  оқы туға көш у, 

А қтөбеде мұғалімдер м ектебінің  аш ылуы , ж ергілікті  ж ерлерде мектеп- 

тер мен  м едреселердің пайда  болуы ,  қ а за қ  балалары ны ң  қалалы қ мек- 

тептер мен медреселерде оқуы , оларда оқиты ндарды ң көбеюі  қуантады» 

деп  ж а зд ы .112  Ол  ө зін ің   ағартуш ы лы қ  идеялары н  берік  қорғап,  былай 

деп жазды:  «Біздің үнемі ж ән е ш арш ап-ш алды қпай талқылағанымыздан 

мы надай  екі  қоры ты нды   ж асауға  болады:  кала сал,  ж инақы  тұр,  сонда 

ғана ш ағын  болса да құнарлы   ж ер үлесіне иелік ете аласы ң.  М ектептер 

мен  м едреселер  сал,  м ектеп тер  аш,  балаларды   окы т,  колөн ерін   үйрен, 

сонда ғана сен халықты кұрайтын адам боласың.  Әйтпесе сені жер бетінен 

ж ойы п ж іб ер ед і» ."3

«Біздің өткендегі ж әне казіргі жағдайымыз» деген макаласында М.  С е­

ралин былай деп атап көрсеткен: ғалымдар «дүниенің дамуын ұрыс шай- 

қастары н а...»  ұқсатады .  «Бұл соғы ста адамы  көп халы к ж еңбейді,  қай- 

та  ғы лы м ы ,  өн ері  ж оғары  х ал ы қ ж ең еді.  С он д ы ктан   біз  б аск а халы к- 

тармен ж ары ста ая қ  астында калғы мы з келмесе, біз балаларды біліммен

704

қ арулан д ы руы м ы з  керек».  « Қ азір гі  зам ан   туралы   о й л а н а  о ты р ы п ,  — 

деп  ж алғасты рған  ойы н одан  әрі автор,  — мы надай  ойға  келесің :  Рссей 

мемлекетінде  әрекет ж асап , бақы тты  тұру үш ін ғы лы мды , өнерді  үйре- 

ну  ж ә н е   оры с тілін   білу  к аж ет.  Бұл  үш ін  м ектеп   к е р е к ,  ал  оған   то р т- 

бес  үй дің   ш амасы   келм ей ді.  Елді  м екен д ер   мен  к е н т  салуд ан   б аск а 

ш ы ғар ж ол  ж о к » .114

Сонымен бірге М.  С ералин «Айқап» беттерінде мұсы лмандарды ң қа- 

сиетті кітабының мазмұнын ыңғайлы, түсінікті  нысанда баяндауға ты ры- 

сқан авторлардың мақалаларын ж ариялап отырды.

«Айқап»  ж урналы ны ң  қ а за қ   ф ольклоры н   зерттеудегі,  абайтануды  

калыптастырудағы, орыс ж әне дүниежүзі класси калы қ әдебиетінің руха- 

ни мұрасын насихаттауда атқарған рөлі зор.

Сонымен  бірге ж урнал  беттерінде кейде  ж аңа  өдіспен  оқы туға түрік- 

татар көзқарасын уағыздайтын жарияланымдар басылып отырды. М .-Ж . Кө- 

пеевтің, Д. Кдшкынбайұлының және басқалардың макалаларында діншілдік 

ж әне шариғатка бейімдік сарыны болды.  «Айкап» беттерінде түркі-татар 

тілінде жаңа өдіспен окытуға артыкшылык берген, А. Байтұрсыновтың казақ 

жазуы саласыңдағы реформаторлык ізденістеріне карсы ш ыккан авторлар 

ұйымдастырылған түрде жарияланып отырды.

Бірінш і  дүниеж үзілік  соғы сты ң  басталуы   ж ағдайы нда  едәуір  ш ие- 

леніскен зор карж ы  киы нды ктары , зиялы ларды ң бір б өлігін ің  сол кезге 

карай өзінің көркем дік толы скандығы мен, к а зак  әдеби тілін түлетуімен, 

стилінің сындарлылығымен ж өне ең бастысы — толғағы жеткен жалпыұл- 

ттык проблемаларды коюымен әйгілі болған «Қазак» газеті жағына шығуы 

1915 ж ы лды ңтамы зы нда «Айкап» журналы шығуының тоқтатылуы на се- 

беп болды.

Ағартушылардың өздері  арасында түңіліс  етек жайды,  олардың ката- 

рында:  револю циялы к  өдістерді  жақтауш ы ларға  ж ән е  ұстамдылы к  пен 

ымырашылдыкты жактауш ыларға жіктелу терендей түсті. Бүкіл XX ғасыр 

бойында  өдебиетте  ж урналдың жабылу  себептері  мәселесі  бойынш а дау 

жүрді. Пікірсайыска салынбай, ғасырдың басындағы ұлт-азаттық қозғалы- 

сы  қайраткерлерінің қайсыбірі  орыс  револю циялары ны ң ж ән е сам одер­

жавие күйреуінің қарсаңы нда ең басты ұлтты к коғамды қ-саяси ж өне ғы- 

лыми-әдеби басылымға айналған «Қазак» газетін құрушы үштікпен (А. Бай- 

тұрсынов,  Ә.  Бөкейханов,  М.  Д улатов)  бәсекелесе  алуы  екіталай  екенін 

ғана ескерте кеткен жөн.

жүктеу/скачать 47,68 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: