Ш. Ш. УӘлиханов атындағы тарих

салы к ж инаумен айналысты.  Бір пайы зды қ ж асақ міндеткерлігі де отар- 

ш ы лды қ өкім ет оры ндары ны ң  қи ян ат ж асау  көзіне айналды.  Кенесары 

ханның көтерілісі (1837—1847) қазаққоғам ы ны ңдербестігін сақтап калуға 

ж асалған соңғы  әрекет болды.  Ш аруаш ы лы қтұрғы сы нан алғанда, ж аңа 

эк о н о м и к ал ы қ  қаты настары на өзінш е бір көш у осы кезеңнен басталып, 

көш пелі еркін дік уақыты аяқталады , барған сайын үдей түскен  кедейлік 

келеді.  Сан мындаған үйірлі жылқысы бар соңғы байлар қазақ даласында 

XIX ғасырдың 30-жылдарында өмір сүрді. Дала өңіріне кірген берекесіздік, 

ж азалауш ы  әскерлер мен көтерілісш ілер арасындағы кескілескен қақты- 

ғыстар,  ш аруаш ы лы қтарды ңтаусы лм айты н көш і-қоны  көш пелілік эко- 

номикасыны ң біржола түбіне жетті. XIX ғасырдың 70-жылдарында Қазақ- 

станды аралап  көп саяхат жасаған В. В.  Радлов былай деп жазды:  «Менің 

бұрынғы   Ж арғы н ы ң   қолданы луы н  қадағалауы ма  ж еткілікті  жағдайлар 

болды.  Ол тәртіп орнаткан ж ән е қазақтарм ен көрш і тұратын отырықшы 

егінш ілерді қорғауды  камтамасы з еткен.  Б ір ақ тәр тіп  орнаты луына бай- 

ланы сты  халы қты ң  әл-аукаты  төмендеген.  Семей  маңындағы толы қ ба- 

ғы нды ры лған Іш кі орда  мүлдем дерлік  күйзелген, сонымен  бірге Үлкен 

ордаға жақы ндаған сайын халы қты ң байлығы арта түседі». XIX ғасырдың 

20-жылдарындағы реформ аны ң құны осындай болды.34

XIX 

ғасырды ң басында жазғы ж әне қысқы жайылымдарды, сондай-ақ 

көш і-қон  ж олдарын негізгі рулы қтоптар арасында бөлісудің аяқталғаны 

мәлім. Бірақ «Жарғы» қабылданғаннан кейін сүлтандар мен ру шонжарла- 

ры ны ң кейбір топтары ны ң күш ею і ж айы лы м ды қ-көш у жүйесіне елеулі 

өзгерістер  әкелді.  К азақтард ы ң   ж ерлерін  приказдар,  почта  бекеттері, 

бекіністі шептер қүры лысына алып қою, сон д ай -аққазақб илеуш ілерін ің  

қауы м ды қ аум ақтарды  тарты п  алуы  ш аруаш ы лы қ құрылымында  елеулі 

өзгерістер туғызды.  Ірі  қаран ы ң  үлес салмағы бірте-бірте арта түскеніне 

қарам астан, мал саны ны ң құрамы нда елеулі өзгерістер болмады. Д әстүр 

бойы нш а қазақтар қадірлейтін қой мен жылқы бұрынғы  күйінде қалады. 

«Қ азакты ң экон ом икалы қтұрм ы сы нда қой мейлінше маңызды рөл атқа- 

рады.  Бүл малды орыс көпестері де, ортаазиялы қ көпестер де өте бағалай- 

ды» деп атап өтілген XIX ғасырдың орта ш енінде.35

XIX 

ғасырдың бірінші жартысында қазақтар арасында егіншілік едәуір 

дамыды.

Қ азақ стан н ы ң   оңтүстігінде  де,  солтүстік  округтердің  аумағында  да 

егіншілік суармалы сипатта болды. Кіші жүздің оңтүстік аудандары қазақ- 

тары ның ары қ арқылы суарылатын дәстүрлі егіншілігін А.И. Левшин мен 

Я. П.  Гавердовский XIX ғасырдың басы нда-ақсипаттап берген.

Д еректем елерде  егін ш іліктің  даму дәреж есі  ж өнінен  оңтүстік  ж әне 

оңтүстік-ш ы ғы с  айм ақтар  ерекш е  бөліп  көрсетіледі.  С.  Б.  Броневский 

қазақтар ш аруаш ы лы ғы ны ң көптеген ж ақтары н сипаттай келіп, мынаны 

атап эту каж ет деп тапқан:  «Үлкен орданың Жеті өзен аңғарында, Балхаш 

көлі маңында, Іле өзені бойында көш іп жүретін қазақтарымен етене қыр- 

ғы здар  егінш ілікпен  ы қы ластана айналысады,  оларда тары,  бидай  ж әне 

арпа өседі.  Е ң бекқор Таш кентпен көрш ілік олардың осы кәсібіне түрткі 

болтан».36

К ейбір жерлерде қазақ егіншілері мен диқандары өте жоғары өнім жи- 

наған, мәселен, III. Уәлихановтың айтуынша, «қазақ-диқан еңбекқор және 

ыждағатты  болтан  жатдайда,  ол  ы сты ққа  қарамастан,  егіннің  түсімі  —

192

кы ры к есе деп сеніммен  үміттенеді  (кы руар өнім)».  Зерттеуш і С.  Б.  Бро- 

невский де  өзін ің   бастаулары  бойы нш а  к а зак   егінш ілігі  Орта  А зиям ен 

және Қашғариямен байланысты деп санаған. «Ташкенттіктердің ыкпалында 

бола жүріп, кайсақтар олардан диканш ы лы қты , өздері үшін осы нш а пай- 

далы ж өне бейбіт кәсіпш ілікті  үйренбей түра алмады».37

К азактарды ң X V III—XIX ғасырлардағы  ш аруаш ы лы к қы зм етін ің  б а­

ска нысандарынан, негізінен алғанда, бос уакытты өткізуге байланысты  

ж ән е  кәсіби  аң  аулау  ісімен,  солтүстік  аудандарда  оры с  казактары н ы ң  

ыкпалымен пайда болтан балы к аулау мен аң аулауды, оңтүстіктегі  Орта 

Азия халкымен өте тығыз қатынастардың нәтижесі ретіндегі бакша өсіруді, 

сондай-ак колөнерді атап өту керек.  Қ олөнердің біркатар маңызды ерек- 

шеліктері бар. XVIII ғасырдағы сиякты XIX ғасырдың бірінші ж артысын- 

да да онда техникамен жарактандырылуы жағынан да, қолөнер бұйымда- 

рының түр-түрі ж ағынан да ерекш е өзгерістер болтан ж ок.  К азактарды ң 

қолөнері көш пелілер ш аруаш ы лы ғы ны ң табиғи сипаты н бейнеледі.  С о- 

нымен бірге Кдзакстанныңоңтүстігіндегі калалы корталы ктар колөнердің 

көптеген  түрлерінде  елеулі  ж етістікке  ж етіп,  өндірістік  кы зм ет саласы  

ретінде  калыптасты.  Токы м аш ы лы қ,  үсталы к  іс,  зергерлік  өнер  ж ә н е 

колөнердің баска да көптеген түрлері ішкі рыноктың қажеттерін ғана кана- 

ғаттандырып койтан ж оқ, сонымен катар сы рткы  сауданы ң кірісті сала- 

сына айналды.

Далалыктар арасында қолөнердің дамуына келер болсак, мұнда казак- 

тарды ң XIX ғасырды ң орта шеніндегі  колөнер  ісін терең  зерттеген  Г.  В. 

К олмогоровты ң  пікіріне  сілтеме  ж асауға  болады:  «Егер  X V III  ғасырда 

қазақтарда колөнер үйдегі өндіріс ретінде болса, XIX ғасырды ң ортасына 

қарай  кейбір  колөнердің ауыл  ш аруаш ы лы ғы нан  бөлінуі  ж ағы н а қарай 

ілгерілеуш ілік ж әне қолөнердің ж екелеген аудандар бойы нш а маманда- 

нуы орын алады. Балташылык, ағаш шеберлігі ж ән е ұсталык істер бойы н­

ша шеберлер пайда болады, олармен казақтарды ң ең кедей бөлігі ғана ай- 

налысты».38

Қазакстанға тауар-акш а катынастарының неғұрлым жеделдете енуіне, 

өнеркөсіп пен калалардыңдамуы на, егіншілік пен шөп шабудың таралуы- 

н а,  мал  ш а р у а ш ы л ы ғы н ы ң   р ы н о к   ж а ғ д а й л а р ы   м ен   т а л а п т а р ы н а  

бейімделуіне  карай  ш аруаш ы лы қ  өзгерістер  үшін  алғаш қы   ж ағдайлар 

қалыптасты.

2.  СЫ РТҚЫ  САУДА

Қ азак ж ерлерін  Ресейге косуды тездетуге  байланысты   стратеги ялы к 

міндеттерді  шешу,  К іш і  ж үздің   солтүстік-баты с  аудандары   мен  Ү лы 

жүздің бір бөлігін им перияны ң ш аруаш ы лы к дамуы ж үйесіне біртіндеп 

тарту, Ресей м ануф актуралы қ өндірісінің өнім ін өткізетін арзан, қолай - 

лы, ол былай түрсын, ж акы н ры ноктар іздеу ішкі ж ән е сырткы сауданы ң 

дамуы үшін колайлы жағдай калыптастырды.

Ә скери-тірек пункттері ретінде құрылған Орск, Орынбор,  Петропавл, 

Семей,  Ө скемен,  сон дай -ак бекіністер  мен  баска да  қоны стар,  көш пелі 

қазақ халкы мен  казак коны стары ны ң тұрғы ндары  арасы нда  ш аруаш ы ­

лы к  каты настарды ң  орнаты луы на  карай  Р есейдің  Қ азакстан м ен ,  Орта

13-36

193

А зия иеліктерімен,  Цин  империясымен ж әне Орталык А зияны ң баска да 

елдерімен сауда байланыстарын кеңейтуде барған сайын маңызды рөл ат- 

қара бастады.

Сол  кездегі  Қ азақ стан н ы ң тарихи -географ иялы қж ағд ай лары  себепті 

екі  сауда орталығы:  бір жағынан солтүстік-батыста Орск, Орынбор; екін- 

ші  ж ағы нан  Ө скем ен, С емей, Омбы,  П етропавл,  Ямыш евск, Ж елезинск 

ж ә н е   басқалары   кұры лы п ,  ш ектес  елдермен  сауда  да  солар  аркылы  

ж үргізілді.  С онды қтан  аталған орталы қтар аркылы алые  елдермен сауда 

дамуы ның кезендерін, мөлшерін, мән-жайларын аймақтағы халықаралық 

қаты н астарды ң  ы қпалымен  өзгерістерге ұшыраҒан сауда  мәмілелерінің 

ж ағдайлары   мен  ауқымын  аны қтау,  салғасты ру  тұрғы сы нан  қарастыру 

әбден дүрыс тәрізді.

О ңтүстік О ралды ң аса  ірі  экон ом и к алы қ орталығы  ретінде Орынбор 

қаласы  м аңы зы ны ң артуы  қайран  қаларлық.  Бекіністі  кала ретінде-найда 

болып, бастапкыда империяны ң аймактағы мүдделерін камтамасыз етуге 

арналған ол көп у ак ы төтп ей -ак үкімет ойлаған үмітті актады.  Қ азакстан- 

ны ң  қазіргі  ш екарасы на  неғүрлым  ж акы н  орналаскан  Орск  бекінісі  де, 

баскаларымен, ең алдымен саяси жағдайлармен коса, саудаға арналды. Өзі 

ірге тепкен  к езд ен -ак  бекініс  Ресейдің ішкі  губернияларынан  ортаазия- 

л ы к   елдерге  тауарлар  ж еткізуді  камтамасы з  еткен  келеш егі  зор  өткізу 

пункті  ретінде дамыды, ал  ортаази ялы к елдердің керуендері өз тауарла- 

рын одан әрі  көрш ілес О рынборға ж еткізіп отырды.39

Тастан ж өне ағаштан салынған бекіністі екі үйден тұратын керуен-са- 

рай,40 Орта А зия көпестерінің мүлкі мен тауарларының кауіпсіздігін, сак- 

талуы н  кам там асы з  етті.  Ресей  ж ән е  А зия  саудагерлерінің  арасындағы 

делдалдар, сондай-ак приказчиктер болып негізінен татарлар кызмет етті, 

олар «бұхаралы ктармен діндес болатын, оларды ң сеніміне ие болуда не- 

ғұрлым үтып шығатын, сауданы өз колдарында ұстау үшін барлык амалды 

колданып, орыстарды  жібермеугетырысты».41 Әкелінетін тауар үшін алы- 

натын баж алымдары мемлекеттік бюджеттің кіріс бөлігін көбейтуде елеулі 

көм ек  болды.  М ысалы,  1738—1742  жылдарда  казы наға  3872 сом  39 тиын 

түсті,42 сома  көп  болм ағаны м ен, оны содан  кейінгі  жылдарда  көбейтуге 

үм ітарткы зды .

О ры нбор  губернаторы   И.  И.  Н еплю евтің «сауда-кәсіпш ілік ісін шын 

м әнінде акы лм ен ж ән е  ш еберлікпен ж үргізгені  сондай»,  Орта А зия  кө- 

пестері, әсіресе хиуалыктар өздері казак даласы аркылы жүріп өткен  ке- 

зіндегі қиы нды ктар мен кауіп-катерге карамастан, Орынборға тауарлар- 

д ы ң тү р -тү р ін  әкеле бастады .43

Орынбор өлкесіндегі айырбас сауданың негізгі түрі мал мен астык бол­

ды.  1745-1759 жылдар аралығында  казактар Орынборға 49 697 жылқы мен 

кұлын, 238 өгіз,  195 447 кой, 774 ешкі әкелді.44 Алайда айырбасталатын мал 

саны «әркашанда ведомостарда әр түрлі себептермен «толық көрсетілмеді», 

демек  ж оғары да  келтірілген  деректер  ш ы нына  келгенде  мұнан  көбірек 

болды».45 Н.  И.  Рычковтың деректеріне Караганда, айырбастау үшін казак- 

тар жыл сайы н  30  000-нан  50  000-ға дейін  кой,  10—15  мың жы лкы   айдап 

апарып оты рған.46

А йы рбас  сауданы ң  ұлғаю ына  карай  үй  малына  ж аңа  тариф тік  баға 

қалы птасты:  өгіз — 2 сом нан 4 сомға дейін, ешкі  — 30 тиыннан 60 тиынға 

дейін, кой 70 тиыннан сатылды, түйе 40 сомнан арзанға сатылмады. Казак-

194

жүктеу/скачать 47,68 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: