XIX ҒАСЫРДЫҢ БІРІН Ш ІШ И РЕГІ)

станда  мейлінше толы к жүзеге  аса  бастады.  Қ азақ  рулары  мен  бүкіл  Кіші 

жүздің билік қүрылымдарындағы қайшылықтар да, ұлт-азатгық қозғалысы- 

ның күрделілігі де, Ішкі Орданы (Бөкей Ордасын) Ресей әкімшілігінің кайта 

бағындыруы да міне осыдан.

XVIII ғасырдың екінші жартысында казак, қоғамында біртұтас және орта- 

лыктандырылған билік пен мемлекет проблемасы өткір койылды. Билік иелері 

арасындағы түрлі топтардың үстемдік үшін күресі  1748 жылы Әбілкайыр хан- 

ның өлтірілуіне әкеп  сокты.  Осы аркылы  казак жүздерін біріктіру жолын- 

дағы  күш -ж ігер  едәуір  дәреж еде  әлсіретілді.  Ж аңа  тарихтың  әр  түрлі 

кезендерінде бүл мәселе түйінді мәселелердің бірі болып келді. XVIII ғасыр- 

дың екінші жартысында Казак хандығының ыдырауына себепші болған іріткі 

салушы күштер басым бола бастады. Әбілкайыр қаза тапканнан кейін Орта 

жүз иеліктері оныңмираскорлары нан аулактап кетті.  Кіші ж үздіңөзіндеде 

билік таласы аскына түсті.  1748 жылдың казан айында Орынбор әкімшілігінің 

жәрдемімен Нүралы сұлтанды хан атағына сайлау өткізілді. Бүл мәселені шешу 

үшін Аксакалдар кеңесі жиналды.  1000-ға жуыкадам катысты. Олардыңара- 

сында  Кіші  жүз  бен  Орта  жүздің әр  алуан  руларының билері,  батырлары, 

сұлтандары  болды.  Сайлаудың өзі  «бүрынғысынша жария өткізілген  жок, 

барлык рулардан тандалған  10 адам, атакты билер ғана катыстырылып, оның 

өзіндеханның үйінде өтгі... Соның бәрінде барлык билер мен атақты аксакал­

дар ж әне ханшайымның төңірегіндегі  казактар бәрін оған, Нұралы сұлтан- 

ның еркіне салды,  сонан  соң барлығы, әр түрлі  шенді  1000-нан  астам адам 

келесі  күні тарап  кетті».  Нұралы  өз жағдайының солкылдактығын  сезініп, 

сайлаудан кейін бірден патша үкіметіне өзін хан атағына бекітуге өтініш жа- 

сады.  Сонымен  бірге  1748 жылдың аяғында Нүралы ханға жылына 600 сом 

мөлшерінде мемлекеттік айлыктағайындалды.

Нүралының саяси кайшылыктары осыдан көрінді — ол казак хандарынан 

бұл атакка бірінші болып бекітілді, сондыктан да өз кызметінде патша үкіметіне 

толы қтәуелді болды.  Нұралыны хан сайлаған кезде сұлтандар мен ру акса- 

калдары арасында пайда болған алауыздыкондаған жылдарға созылды, соның 

салдарынан  ру  ш онжарларының  Нұралы  билігін  шектеуге  әрекет жасауы 

тыйылмады.1

Нұралы тіпті Кіші жүздің өзінде әкесінің барлык иеліктерін сактап қала 

алмады. Шектілер Батырды өздерініңханыдеп мойындады. Нұралының інілері 

Айшуақ пен Ералы тәуелсіз болуға ұмтылды. Сырдарияныңтөменгі ағысын- 

дағы коныстарды иеленген Ералы өзін Нұралыға тәуелсізбін деп сезінді.

Батыр сұлтан өзіне бағынышты рулармен Сырдарияныңтөменгі ағысы мен 

солтүстік Арал өңіріндегі жайылымдарды иемденді. Әбілкайыр кайтыс болғ- 

аннан кейін оны хан деп жариялауға әзірлік жасалды, олар формальді түрде 

оны жариялады да.2 Оның иелігіне шекті, шөмекей, төрткара рулары ауылда- 

рының бір бөлігі карады.  Батыр ханның баласы бір кездерде Хиуаның ханы 

болды.

Нұралы  ханның  ішкі  жағдайы да тұракты  болмады.  Оның беделі  едәуір 

дәрежеде елдің аксакалдарымен катынастарға тәуелді еді. Батыр ханмен бак- 

таластык  кауіпті  болды,  сондыктан  Нұралы  сырттан  колдауды  кажет  етті. 

Оған  Хиуа да,  Бұхара да мұндай колдау көрсетпеді.  Сөйтіп бұл жағынан ол 

патша әкімшілігіне иек артты.Сонымен бірге Нұралы алғашкы кезде өзінің 

барлык казак жүздерінің аға ханы болып сайлануы туралы кияли ойға берілді. 

Нүралының мұндай көтерілуіне казак хандары мен сұлтандары тарапынан да,

208

патша өкіметі тарапынан да нақты қолдау жасалмады. Нұралы ханныц жос- 

парлары ж әне олардың нақтылығы жөнінде тарихшы М.  П.  Вяткин:  «Ол өз 

иеліктерінің патшалық Ресейге вассалдык қатынастарын нығайтуға ғана колы 

жетті, бірақфеодалдық негізде казақхандығының бірігуін қайта жаңғыртуға 

жете алмады», — деп дұрыс атап айтқан.3 Шындығында, Нұралының билігі мен 

иеліктері Жем мен Ж айықарасында көшіп жүретін казақтармен, байұлы және 

жетіру руларымен ғана шектелді. Кіші жүздегі саны мейлінше көп және ықпал- 

ды  әлімұлы  рулық бірлестігінің көпшілік  бөлігі  Нұралыға тәуелсіз  болды. 

Ықпалды шекті руы да одан аулақтап кетті.

Ішкі кикілжіндер сыртқы саяси жағдайдан көрініс тапты.  Нұралы ханның 

патша әкімшілігімен қатынастары екі түрлі токтамға  кұрылды: бір жағынан 

патша өкіметінің көмегімен өз билігін нығайткысы келді, екінші жағынан Ре- 

сей ықпалының күшеюіне казак қоғамының қарсыласуы ескерілді.

1760 жылдың қыркүйегінде Ресей геологиялық барлау партиясының адам- 

дары ханныңжиені Мәмбетәлі сұлтан мен қазақты ң ыкпалды 20 ақсақалын 

далада  жүргенде  өлтіріп  кетті.  Бұл  Кіші  жүздің  әр түрлі  рулары  арасында 

ашынған наразылыктуғызды, соның ізінше Орынбордағы губернатор ауыс- 

тырылды. Ж аңа губернатор Д. В. Волков билігі әлсіз ханды колдау қажет деп 

санады, мұның өзі казақ даласын бейбіт отарлауға жәрдемдесетін еді. Орын- 

борда тұтқында жатқан аманаттарды Ресей бағдарын жақтаушылар ету қажет 

болды.  Қ азак-оры с  саудасын  кеңейтуге  күш  салу,  қазақтар  арасындағы 

егіншілікті көтермелеу ұсынылды.  1763 жылы Нұралы ханның, Айшуақсұлтан- 

ны ң  ж ән е  губернаторды ң  кездесуі  кезін д е  сауда-сатты қ  м әсел елері, 

керуендерді күзету туралы мәселе талқыланды. Керуендер күзетін ж әне ола- 

рға көшбасшы беруді хан өз мойнына алды.

Мұның бәрінде нақты жүзеге асырылатын жоспарлардан гөрі ізгі ниеттер 

көбірек болды: бір-бірінің керуендерін талап-тонау сирек кездеспейтін құбы- 

лыс еді. Түрікмендер, қарақалпақтар, өзбектер мен қазақтар солай істеді, әрине 

өздерінің ру билеушілерінің мүдделерін көздеп істеді. Бұл жағдайларда шека- 

ралык барымта, дәлірек айтқанда, бір-бірінің малын айдап әкету де отаршыл- 

дық экспансияның көрінісі ж әне оған қарсы ресей-казақ шептеріндегі күрес 

сияқты өкімет орындарының реттеуіне илікпеді. Жайықты бойлай орналасқ- 

ан Ресей шекаралык отрядтары бейбіт казақ ауылдарына жиі шапқыншылық 

жасады. Өздеріне тыйым ж оқ екенін көрген Ресей шекаралық күзет бөлімдері 

үшін далаға шығып, казак ауылдарына шабуыл жасау біртіндеп баю көзіне 

айналды. Олардың бастамашылары көбінесе Орал казак әскерінің старшина- 

лары  болды.  М.  В.  Вяткиннің дұрыс  ескертуі  бойынша,  Ресей  ш екаралық 

күзетінің барымтасы «отаршылдықтонау нысандарының біріне айналды».4

Нұралы хан өз саясатында осы факторлардың бәрін ескермей отыра алма­

ды, алайда оның өзі ж әне оның төңірегіндегілер патша әкімшілігімен одақты 

ұстануды жалғастыра берді. Оның орнықсыз жағдайы соны талап етті: Нұра- 

лы ханның көшетін қонысы шекаралык шепке қарай қысылды, оларды Сыр- 

дарияның төменгі ағысы мен солтүстік Арал  өңірінен Батыр ж әне Досалы 

сұлтандардың көшуі ығыстырып шығарды.

Кіші жүз үшін маңызды мәселелердің бірі «ішкі жаққа», яғни Ж айы қ пен 

Еділдіңтөменгі ағыстары арасындағы кеңістікке көшіп бару туралы мәселе 

болды.  1756 жылы патша жарлығы шығып, ол бойынша қазактардың кыс кезінде 

өз  малын  Ж айыктың батыс жағына айдап  апаруына тыйым  салынды.  Ж аз 

кезінде Ж айықтың сол жағасы бойындағы жұтаң жайылымдарды мал таптап

14-36

209

тастайтын, кыскы  кыстау үшін қамыс, ағаш және шөп өскен жер болмады. 

К,ыск.ы дауылдар мен борандар кезінде мал жаппай кырылып калатын. Нұра- 

лы ханды, билер мен сұлтандарды орын алған жағдай катты аландатты.  Бұл 

мәселе хан  мен  ру  аксакалдарының,  ірі  байлардың қатынасын  қиындатты. 

Патша жарлығына ресми түсініктеме казактар мен қалмақтар арасында қақты-- 

ғыстар болады ж әне өзара барымта күшейеді дегенге келіп сайды. Алайда бұл 

жарлы қты ң баска да мағынасы:  казак кауымдарын экономикалык жағынан 

әлсірету,  оларды  сырткы  ыкпалдан  окшаулап  тастау  мағынасы  да  бар  еді. 

Калыптаскан жағдай жер пайдалану мәселелері жөніндегі шиеленісті күшейтті. 

Ж айылымныңтапшылығынан, кыскы ауыржағдайлардан еңалдымен малшы 

казактар зардап шекті. Жерді иелену жолындағы рулық кыркыстар катардағы 

малшы казактарға еңсе көтертпес ауыртпалык болып түсті, олардың жайы- 

лымдыкучаскелері кесіп алынды, көшу жолдары кыскартылды немесеодан 

да жаманы — олар жылдан-жылға өзгеріске түсіп, шатыса берді.

К азак  билеушілері  «ішкі  жакка»  көшу кұкығына  кол  жеткізу  кажеттігі 

туралы  мәселеде  бірауызды  болды.  Осы ниеттерді  білдіре отырып,  Нүралы 

сол жерлерді казактардың пайдалануына рұксат ету туралы патша әкімшілігіне 

ұзак уакыт хат жазып,  көптеген  өтініштер  жолдады.  Хат жазысумен  және 

келіссөздермен катар, казактар бұған жасырын көшу жолымен кол жеткізді. 

Мәселен,  1759 жылдың кысында саны едәуір қазактар Жайыктан өтті. Алайда 

олар мұнда калмактарға тап  болып,  калмактар олардың саны 40 мындай әр 

түрлі малын колғатүсірді, мұныңөзі екі жакты соғыс жағдайына әкеп сокты.

Патша әкімшілігін жеңілдіктер жасауға мәжбүр етуге баска да әрекеттер 

жасалды. Мысалы, Ералы сұлтан Бүхара мен Хиуадан Орынборға бара жаткан 

керуендерді ұстап алды. Алайда бүл сауда байланыстарын токтатып кана кой- 

май, Орталык Азияның Ресеймен карым-катынасын да токтатып тастады. Сай- 

ып  келгенде  патша  әкімшілігінің  Кіпіі  жүз  билеушілерімен  катынастары 

шиеленісті.

Патша  өкіметінің өкілдері  казактардың  «ішкі  жакка»  көшуіне  түрліше 

карады.  Мәселен, бір кезде П. Рычков пен А. Тевкелев аркылы Орынбор әкім- 

шілігі казактарды Ресей өкіметорындары жағына шығару олардыжеңілдіктер 

жасай  отырып,  тарту  аркылы  мүмкін  болады  деп  санады.  Бұл  әкімшілер 

Ж айы кты ңоңж ағасы на көшіп баруға байсалдылыкпен карады. БірақОрын­

бор  губернаторы  А.  Р.  Давыдов ешкандай  ымыраға жол  бермеді.  Бірыңғай 

пікірге келу керек болды.  Императрица казактар жағдайының киындығын 

байыптап жатпай, канцлерге катаңтүрде былай деп ұсынды: «Маған кырғыз- 

кайсак ханына оның өз мал ымен Жайыктан өтуге рұксат беру туралы коймай 

койған өтінішіне оңай жауап кайтаруға болатын тәрізді. Ол Ресей боданды- 

ғын мойындайды, демек ол тындайтын болады және өз малымен өзі сұраған 

жерге бармайды, кез келген Ресей боданы сиякты өзіне рұксат етілмеген жер- 

ге  өте  алмайды.  Ал  егер  оларда  мал  азығы  аз  болса,  (мейлі)  акшаға  сатып 

немесе тауарға айырбастап алсын немесе кыска кор жасасын, оларға осыны 

істеуге де кеңес беріңіз».5

Ресей  мен  казак жүздерінің ортақ шекарасы  кұрылуына жөне олардың 

неғүрлым тығыз жанасуына байланысты кұлдардың Ресей шегіне кашу ретгері 

көбейді. Казактарда патриархатгыккұлдыкерте заманнан бері бар еді. Тұткын- 

дар соғыстан кейін кұлдыкка түсті, олар сатып алынды, сыйға тартылды және 

аукатты кожалыктарға демеу болды. Патша әкімшілігі оларды христиан дініне 

кіру шартын койып кабылдады.  Кашкан кұлдардың бәрі  іс жүзінде кайтып

210

берілмеді. Олар бос жатқан жерлерге жіберілді, жер жүмыстарына иайдалп- 

нылды, рекруттарға алынды, көпшілігі дәулетті адамдарга кызмететуге ілікті. 

Байлар мен сұлтандартаусылмайтын хатжазып, құлдардың кайтарылуын сұра- 

ды, алайда патша үкіметі бүған көнбеді.

Жайылымныңтапшылығы Кіші жүз казак руларыныңбір бөлігін Ж айык, 

Сағыз өңірінен Жем жағасына, Сырдарияныңтөменгі ағысына көшіп баруга 

мөжбүр егті. Онда казак кауымдары бұрын да шашырап жүрген еді.  Нүралы 

адамдардың  кең   кең істікке  көп  тарап  кететіндігі,  каракалп ак тарм ен , 

түрікмендермен кактығыстар болу мүмкіндігі себепті бұл аудандарға көшіи 

кетуден кауіптенді. Оның үстіне, казактардыңоңтүстіккежагіпай көшуінен 

кауіптенген патшалыкөкіметорындары ханды шеп маңында ұстады, өйткені 

бүлар  оларға  өз  ыкпалын  жоғалтып  алатын  ж әне  казактардың  Орта  Азия 

хандыктарымен байланысы күшейетін еді. Қазактар үдере көшпегенімен, олар- 

дың бір бөлігі дегенмен де оңтүстік шектерге өтіп кетті.

Нұралының ойлағаны  Кіші  жүздің  көшіп  жүруі  үшін  жер  іздеу  болды. 

Жоңғархандығы біржола ыдыраған жылы Жоңғарияның кең-байтак бос жай- 

ылымдарын  пайдалану  туралы  мәселе  туды.  Енді  бұл  жерлер  Кытайдың 

билігіндееді.

Нүралы хан сол жерлерді иелену жоспарларын ойластырды. Осыған бай- 

ланысты алдын ала уағдаластыкбойынша императрица Елизавета Петровна 

арнайы грамота аркылы Кіші жүздіңханы мен сұлтандарына 30 мыңәскермен 

Жоңғария шегіне кіруге әзір тұруды ұсынды.6 Ералы сүлтанның арада жүруі 

аркылы Кытаймен белгілі бірдипломатиялыккатынастар орнатылды. Алайда 

бүл ниеттер мен келіссөздер іс жүзінде нәтиже бермеді.

Нұралы Хиуа хандығымен катынасты жолға коя алмады. Хиуа ханы Қайып 

Нүралымен жауласып жүрген өз әкесі Баракка аш ык колдау көрсетті.  Ж ер 

тапшылығы Жайыктыңсол жағасы мен Сырдарияның томен гі ағысы бойында 

ғана болып койған жок. XVIII ғасырдың екінші жартысында бұл жерлерден 

каракалпактардың Жаңадарияға карай жылжу үрдісі күшейді. Бұл арада олар 

Жаңадария мен Қуандария бойындағы алкапты игеріп, Әмударияныңтөменгі 

ағысына дейін жетті.7 Каракалпактардың бір бөлігі Еділдіңтөменгі ағысының 

сол жағасына шыкты. Казак пен каракалпак халыктарының этникалык ж әне 

мөдени ортақтығына карамастан, Кіші жүздің казак рулары ны ңж екелеген 

кауымдары мен оңтүстіктегі көршілері арасында шиеленістер пайда болды. 

1762 жылы Ералы сұлтан бастаған 20 мындай казак карақалпактарға карсы 

аттанды. Өзара кыркыстар барысында казак султаны Бура өлтірілді, казак- 

тын сауда керуені тоналды. Арасына уакыт салған әр түрлі өзара кыркыстар- 

да екі  ж а к та зардап  шекті.  Екі халы кты ңтарихи тағдырластығын мынадай 

жөйітде дәлелдейді: XVIII ғасырдың екінші жартысында бірнеше казаксұлта- 

ны каракалпактарғахан болды.

1766  жылы  Кіш і  ж үз  казактары   бір  б өлігін ің   солтүстік  тү рікм ен - 

жөуміттермен қатынастары шиеленісті, әскери кактығыстарға Нұралы, Есім, 

Ералы, Айш уақхандар араласты.  1767 жылы түрікмен-жәуміттер казактар- 

ДЫҢ 

коныстарына тағы да шапқыншыл ык жасады,8 алайда казактар оларды ң 

шапкыншылығынатойтарыс берді, ал сәл кейініректе біркатар казак султан- 

дары түрікмендерге де хан болды.  Көршілес екі халык ұзак уакыт бойы бір- 

бірімен шаруашылыкбайланыс жасап түрды.

Кіші жүз казактары мен башқұрттар арасындағы катынастар күрделі бол­

ды.  Башкұрттардың  Батырша  басшылык  еткен  көтерілісі  кезецінде  патша

211

өкімшілігі бір халықты екіншісіне айдап салуды қолданды. Татар мырзалары- 

на башкұрттарды тонау ұсынылды. Патша әскерлерініңтегеуірініне шыда- 

май,  50  мындай  башқұрт  Қазақстанға  көшті.  Олардың  көпшілігі  Кіші  жүз 

ілегіне  келді.  Көтерілісшілер  казақтармен  бірігіп,  патша  өкіметіне  қарсы 

күресті жалғастырмақ ниетінде болған еді.

Орынбор  өлкесінің  наместнигі  И.  И.  Неплюев  казақтың  хандары  мен 

сүлтандарына  башқүрттарды  ұстап  беруді  ұсынды.  Орта  жүз  бұл  талапты 

құлаққа ілмеді.  Алайда  Кіші жүзде Ералы,  Айшуак, Нұралы ж әне олардың 

төңірегіндегілер башқүрттарға қысым көрсете бастады, қолға түскен башқұ- 

рттардың көбі  байлар мен сұлтандарға бөліп  берілді.  Алайда бұған  қарама- 

қарсы мысалдар да болды. Ж етіру руының кейбір ауылдарында башқұрттар 

достык пейілмен қарсы алынды, тіпті шекаралық шептерге бірлесіп шабуыл 

жасау  үшін  ортақ жасактар  ұйымдастырылды.  Бұл оқиғалар екі  халықтың 

қатынастарына көп жылдарға созылған ізін қалдырды. Екі халықтың қатына- 

стары  Батырша  бастаған  көтеріліс  кезіндегі  ұсақ  қақтығыстармен  немесе 

оқиғалармен сипатталған емес. Оларды туыстық, ш аруашылықжәне мөдени 

өзара катынастардың ондаған жылдары байланыстырып жатқан еді.

Батыс аймақта қазақтар мен қалмақтар арасында бейбіт катынас қалыпта- 

сты, алайда оқиғалардың барысы XVIII ғасырдың 70-жылдарында өзгеріп кетті. 

1761 жылдың өзінде-ақ Калмақ хандығына мың шаңырағымен торғауыттар- 

дың басшысы Церен келіп, тарихи отаны — Ж оңғарияға кайтып оралуға үгіт 

жүргізе бастаған-ды.9 Церен бұрынғы Ж оңғар хандығының орнында ойрат- 

тардың тәуелсіз мемлекетін  қалпына  келтіруді  мақсат етті.  Үміт қызықты- 

рарлыктай еді, бірақ бастапқыда ол қолдау таппады.

Патша үкіметі  қалмак ханының билік кұқығын аш ықтан-аш ық елемей, 

Убаши ханнан Түркиямен соғысқа катысу үшін саны айтарлыктай әскер бөлуді 

талап етті. Ресей қысымының ықпалымен және діни факторларға байланысты 

Убаши хан мен оныңтөңірегіндегілер қоныс аударуға біртіндеп ойыса берді. 

Ж оспар мейлінше қүпия үсталды, оның үстіне бұл кезде калмақтардың баш- 

қүрттармен, қазақтармен жөне Солтүстік Кавказ халықтарымен қатынаста- 

ры өте шиеленіскен  жағдайда еді.  1771  жылдың қаңтарында Убаши хан Іле 

өлкесін иелену мақсатымен Жоңғарияға көшу туралы бүйрықберді.10 Әртүрлі 

авторлардың мәліметтері бойынша, Еділдің оң жағасында қалған  11 мыңнан 

астам шаңырақты есептемегенде, қазақ даласы арқылы кеткен қалмақтар саны 

30 мыңнан 33 мыңға дейін шаңырак болған.

Қалмақтар Ж айықтан  өтіп,  өз табындарымен Жемді  бойлай жүрді.  Бұл 

жерде Ж аманқара бастаған қазақтар қалмақтарға қарсы шықты, бірақтойта- 

рыстапты. Бұл жөнінде Убаши хан казак ханы Нұралыға: «Қалмақтар қырғ- 

ыз-қайсақтармен жалпы тату тұрды, ал енді олар қалмақтарды ренжітпеуге 

тиіс», — деп жазды."

Алайда Ж ем өзенінде ж әне Мұғалжар тауларында Нұралы ханның жасақ- 

тарымен кақтығыстар кезінде қалмактар зор шығынға ұшырады. Патша үкіметі 

қалмақтарды қайтару үшін асығыс әскер отрядын жіберді.  Алайда генерал 

Траубенбергтің отряды қалмақтардың қазақ даласына терендеп өтіп кеткенін 

сылтау етіп, оларды қууға онша күш салмады.Сол аркылы патша өкіметінің 

арандатушылық рөлі айқын көрінді.

Солтүстік  Балқаш  өңірінде,  Мойынты  өзенінің  бойында  қалмақтарды 

Абылай бастаған жасак, Нұралы ханның, Орыс, Әділ сұлтандардың жасакта- 

ры  қоршап  алды.  Үш  күндік  уакытша  бітім  туралы  уағдаластық жасалды.

212

Үшінші тәулік бітуге жакындағанда Убаши өз жауынгерлерімен 

жүктеу/скачать 47,68 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: