ҚАЗАҚ ХАЛҚЫНЫҢ ЖОҢҒАР БАСҚЫНІІІЫЛЫГЫНА ҚАРСЫ

К азақ  халкы  өзіне  ф изикалы қ  тұрғыдан  орасан  зор  жойылып  кету  қаупі 

төнгеніне қарамастан, өзінің бүкіл дерлік аумағында өз мемлекеттілігін сақ- 

тап  кала  білді,  бұл  өз  кезегінде  казак  иеліктерінің  Цин  империясына 

тәуелсіздігін  сактап  калуға  мүмкіндік  берді.  Ж оңғариядағы  көтерілісті 

түншыктырған соң, цин үкіметі  1758 жылы Шығыс Түркістанды біржола жа- 

улап алуға кірісті.62

Осы жағдайларда іс жүзінде бүкіл  казак халкының ханы деп танылған 

Абылайдын беделі өлш еусіз өсті.  Абылай ресми түрде Ресейдің боданды- 

ғында болғанымен, сырткы саяси акцияларда ол егемендігін сактап калды. 

Ж екелеген казак билеуш ілерімен ж әне цин сарайымен арадағы катынас- 

тарды ңсип аты  әдеттегі елш ілік байланыстар шеңберінен  шыкпады. Сон- 

ды ктан да  1757  жылы  Ц янь-лун  қазақ коны стары  цин  әскерлері  жаулап 

алған  аум акты ң  бөлігі  емес,  ал  билеуш ілерінің өздері  ж әне  ең алдымен 

Абылай хан империяның бодандары емес деп мойындады.63 Күрделі әске- 

ри -саяси   жағдай  ж ән е  Ж етісу  мен  Ш ығыс  Алтайдағы  өздерінің  ежелгі 

коныстарын кайтарып алуға жасалған әрекеттер Абылайды, Әбілмәмбетті, 

Әбілпейізді маньчжур сарайымен елшілік катынастар жасауға және белгілі 

бір дәреж еде Ц ин империясы ны ң Ш ығыс Түркістанға егемендігін тануға 

итермеледі.  К а з а к билеушілерімен дипломатиялык әдепті сактауға Циндік 

К ы тайды ң өз әскерл ерін   азы к-түлікпен   ж ән е атпен жабды ктауда үнемі 

киы нш ы лы к көруі айкы н себеп болды.  Сондыктан да айтарлыктай каты ­

настар ж асалы п  отырды.  Д ип лом ати ялы к байланыстардың маңызы  кем 

түспейтін тағы бір бөлігі мынадай: циндер казақ билеушілерінің Ресеймен 

эко н о м и к ал ы к ж ән е саяси  каты настары н теж еу үшін оларды өз жағына 

тарткы сы   келді.  С оны мен  бірге  циндер тарапы нан  саудаға  ш ектеу  кою 

қазақтарды ң циндермен сауда каты настары ны ң үнемі тарыла беруіне, ал 

соны ң ізімен саяси каты настарды ң да тары луы на'экеп сокты.  Казакстан 

мен  К ы тайды ң саяси  каты настары нда  Орта  ж үз  иеліктері  көрнекті  рөл 

аткарды, ал бұл негізінен Казакстанның саяси маңызды ш екаралык аудан- 

дары еді.

К азак халкының жоңғар басқыншылығына карсы күресінің саяси жағы 

орасан зор дәреж еде казак мемлекеттілігінің сакталуымен ғана емес, со ­

нымен катар К азақстанны ң батыс дамуы үлгілеріне шығуымен де калып- 

тасты.  К азақстан мен Ресейдің арасындағы, ал сол аркылы еуропалык ел- 

дермен де катынастар ұзак уакыт бойы үздік-созды қ өзара катынастардан 

калыптасты (елш іліктер алмасу, бір-бірін білісу ж өне т.б.).  К азакстанды  

қосып алу жөніндегі саяси акциялар отарлау сипатында болды, бірак со ­

нымен  бірге  белгілі  бір дәреж еде  халы ктар  ж акы ндаса  бастады,  сөйтіп 

отаршылдық езгі неғұрлым күшейген сайын, Ресейдің прогресшіл жұртшы- 

лығы к а з а к халкымен ж әне оның мәдениетімен етене жакындасу нүктесін 

табуға соғұрлы м көб ірек ұмтылды.  О рталы к А зияда аса ірі екі  этностың 

катар өмір сүруі  кайш ылы кты  болатын, алайда Қ азакстанны ң полиэтни- 

калы қхал кы  екі ғасырдан астам уакы тбойы  қалыптасты.  Ал мұнда XVIII 

ғасырды ң екінш і  жарты сы ндағы   өзара сауда каты настары на  үлкен үлес 

берілді.  К азак иеліктері мен Ресей арасындағы сауда біртіндеп ұлғая түсті.

1743 жылы негізі каланған Орынбор каласы өзара сауда катынастары- 

ның  маңы зды   м екен іне  айналды.  А йы рбас  сарайы нда  белсенді  сауда 

жүргізілді, онда  1747 жылы дүкендер саны  131  болды.64 Сауда операцияла- 

ры ж үргізілген С ейіт слободасы ірі сауда орталығына айналды.  Императ-

268

рица Елизаветаның жарлығында сауда ж үргізудің регламенті  белгіленді. 

1760 жылы  С ейіт слободасы нда үй саны  — 300 ж ә н е еркек  адамдар саны 

1158  ж ан  болды.  Слобода халқы   татарлар  еді,  олар  Қ азақстан м ен   ж өне 

Орта Азия мемлекеттерімен едәуір сауда жасады. Сауда ш оғырланған ба­

ска бір орын Айырбас сарайы болды, онда XVIII ғасырдың екінш і жарты- 

сында  344 дүкен  мен  148  қойма  орналасты .  Д үкендер  көпестерге  ж алға 

берілді.  Айырбас сарайымен бірге Орынбор ш екаралы к кедені  құрылды, 

жаздыгүні Айырбас сарайына күніне тауар артылған  1000 шақты түйе келіп 

тұрды. Ж ы лкы , иленбеген тері, бұхара ш апандары, кілемдер, кептірілген 

жемістер ж әне т.б.  көп мөлшерде сатылды.  С енатты ң  1754 жылғы ж арлы - 

ғында: «Орынбордағы сауда-саттық ж әрмеңке деп танылсын» деген пәрмен 

берілді. Сауданың өсуін мына цифрлар дәлелдейді:  1738 жылы баж 547 сом 

болды,  ал  28000  сомға  тауарлар  өткізілді.  1749  жылы  баж  — 44  188  сом 

болды, яғни 900 000сом ны ңтауарлары саты лды .  1751  жылғы баж -  85  123 

сом,  ал  өткізілген  тауарлар  —  1,7  млн  сом;  12  жыл  ішінде  8  млн  сомға 

тауарлар сатылды. Тауар айналымы  мынадай цифрлармен көрсетілді.65

Ж ы л д а р

А й н а л ы м д а ғы  

б а р л ы қ  т а у а р л а р  

(к ү м іс ,  с о м   е с е б ім е н )

Т ү с к е н   б а ж  

(к ү м іс ,  с о м )

А з и я л ы қ

т а у а р л а р д а н

б а р л ы ғ ы

1 7 4 5 - 1 7 5 4

4  431  147

32 4   192

55  09 0

1 7 5 5 - 1 7 6 4

3  259  820

258  865

43  52 8

1 7 6 5 - 1 7 7 4

3  313  511

455  894

111  365

XVIII ғасырда қазақтар Орынборда, Троицкіде, Гурьевте, Ямышевскіде, 

Семейде,  П етропавлда,  Омбыда,  Ө скеменде  ж әне Үй,  Ертіс,  Н овоиш им 

шептері  бойындағы  баска  да  бекіністер  мен  казак  коны стары нда  сауда 

жүргізді.  XVIII  ғасырды ң аяғына карай  қазақтар О ры нборды ң бір  өзіне 

ғана жылына 200 000-ға дейін кой әкеліп тұрды. Ресейден негізінен токыма 

өндірісініңтауарлары  әкелінді.  Ресейден бидай ж ән е бидай ұны,  караби- 

дай  ж әне  қарабидай  ұны  түрінде  асты к  келіп  жатты.  Т ауарларды ң  бұл 

тізбесіне  металл  бүйымдарды  қосуға  болады.  Ресей  ш ойы н,  тем ір ж ән е 

мыс казандар, тағандар, балта, орак, шалғы, шелек, кайшы ж әне т.б. сияк- 

ты тауарларды бірден-бір әкелуш і  болды.  Осылармен катар казактар  Ре­

сейден  темір  қаңы лты р,  орама  калайы ,  мыс  каңы лты р  ж ән е  б асЫ   да 

бірсыпыра тауарлар алып тұрды.

Ірі көпестермен катар ұсақ саудагерлер әрекет етті, атап айтқанда, Орал 

казак өскерінің казактары   ірі  сауда  операциялары н  ж асады .Бұл орайда 

сауда баламасы тең емес айырбас ретінде жүргізілді.  Бұған  М.  П.  Вяткин 

мынадай  мысалдар  келтіреді:  «Ш ойын  казан  а ң т е р іс ін е   айы рбасталды , 

бүл ретте ернеуінің әрбір азиялы қ ширегі  (5 верш ок) үшін бір түлкі  неме- 

се 4 карсак, немесе тон тігуге арналған  3—5  ең ж аксы   елтірі  алынатын». 

Мұндай айырбас жағдайында салмағы  1  пұт, ернеуі  10—12 ш ирек болатын 

қазан  акш аға  аударғанда  50  сомға  ж уы қ  тұрды,  ал  ол  Ірбіт  (И ркутск) 

ж әрмеңкесінде 2 сом 70 тиынға сатылатын.66 Ж оңғар агрессиясына тойта- 

рыс  беру кезінде  казак м ем лекеттілігінің сауда саясаты н  қалы птасты ру 

аса маңызды бөлікке айналды.  Бұл  арада  ортаази ялы к көпестердің дел- 

далдықсаудасы зор рөл аткарғанын ескеру керек. К азақдаласы н а Бұхара- 

дан,  Хиуадан,  Т аш кенттен,  К оқан н ан   сауда  керуендері  келіп  түрды.  Өз

269

кезегінде, бүл калаларға қазақ феодалдарының сауда керуендері жіберілді. 

Мысалы, XVIII ғасырдың 50-жылдарында Нұралы ханның нағашысы Мыр- 

затай батыр Хиуаға тең артылған  160 түйе және 500 жылкы жөнелтті. Оныц 

жанында  500 казақ болды,  ал  олар 40 000  кой  сатты.67 «Олар осында өздері 

Ресей көпестерінен керекті тауарларын айырбастап алып үлыстарына бара- 

ды, оларды ж ылқыға, ірі қараға, койға айырбастайды, оларды қазір Қытай 

иелігіндегі ж оңғарлар жерінде тұрған қалаш ықтар мен бекіністерге айдап 

апарады , ал онда солары үшін  қытайлар біздің бекіністерге, кытай  шека- 

расы на  ж ақы н   ж аткан ды қтан ,  ж оғары да  аталған  Ө скемен  ж ән е  Семей 

бекін істерін е әкелетін күміс ж ән е баска тауарлар алады».68

К ы тайм ен  сауда  кең   көлем  алмады.  Ол  К үлж а  мен  Ш өуеш екте  ғана 

жүргізілді. Б ірақ мүнда да қазақтар көпестермен ж әне жай халыкпен  істес 

болған жоқ.  М әселе мынада болатын:  Ж оңғария аумағына орналастыры- 

лған цин әскерлері өз үкіметінен азы к-түлік пен жем алмай, ж ібек, атлас, 

құйма күміс сияқты алуан түрлі тауарлар алатын.  Бұл тауарлар мен күйма 

күмістерді  олар  қазақтарға  малға  айы рбастауға,  ал  алынған  малды  өз 

кезегінде өздерінде ақшаға сатуға тиіс болды, нақосы  акша әскерді ұстауға 

ж ұм салаты н.69 Пайданы қамтамасы з ету үшін цин үкіметі ешкімге қазақ- 

тармен айы рбас ж асауға рүксат етпеді.  Осы себеппен казақтарды ң сауда 

жасау максатымен кытай калаларына баруына рүқсат етілмеді. Сауда опе- 

р ац и ясы   бы л ай ш а  ж ү р гізіл д і:  қ а за қ т а р   қы тай  қ а ла сы н а  мал  айдап 

келісім ен, олардың алдынан цин өкімет оры ндары ның өкілі  шығатын да, 

барлы к малды алып коятын. О ның орнына қазақтарға қаладан тауар алып 

шығып, оны соларға беретін, сөйтіп бүкіл сауда-сатты қосы м ен тынатын. 

С ондыктан алынатын тауарлар жөнінен қазақтар маньчжур әскерлерінін 

өз  үкім етінен  не  алаты нды ғы на  толы қ  тәуелдіч болды.  С ондай -ақ  мал 

өткізгенде де қазақтар жалпы кытай рыногының кажеттерін емес, Іле және 

Тарбағатай округтері  әскерлерін ің  кажеттерін ғана негізге алуға тиіс еді. 

С онды ктан  сауданы ң  өзінде де өсуге бейімдік  болмады,  ал  сол  уақытка 

Ресеймен сауда үнемі дами берді.70

Тұтас алғанда сауда казактар үшін де, Ресей әкімшілігі  мен жақын жа- 

тқан мемлекеттер үшін де өте тиімді кәсіп болды.  Алайда өзара катынас- 

тардың реттелмегендігі оның дамуына зор кедергі жасады. Сөйтіп ол сау­

да  үш ін  өте  ки ы н   тауарды   и ел ік тен   ай ы ру  н ы сан ы н а  ә к е п   сокты . 

К еруендердің  бір  бөлігі  талап-тонауға  ұшырады  немесе  ж екелеген  ру 

иелері тауарға көп салы қ салды. О ны ң үстіне, бүкіл сауда көбінесе кандай 

да  болсы н  ереж елер  сакталм ай  ж үргізілді,  ал  көлемі  мен  салмағын  кем 

өлшеу кеңтаралған  кұбылыс болатын. Осыған карамастан, К азакстан мен 

Ресей, Орта А зия мемлекеттері ж әне циндік Қытай арасындағы өзара сау­

да каты настары  кеңейе берді.  Бүл елш ілер алмасудың көбею іне, ж екеле­

ген  айм актарм ен,  әсіресе  ішкі  аудандармен  бейбіт  каты настар  орнаты - 

луына көп жағынан көмектесті.

Ж оңғар хандығының жойылып, жоңғарлардың жойкын кырғынға ұшы- 

рауы Цин империясының шекарасын Қазакстанға өте жакындатып жіберді, 

сондықтан казак билеуш ілерінің алдында, атап айтканда, Абылайдың ал- 

дында к а зақ  мемлекеттілігін нығайту мәселесі тұрды.  Сол  кезден бастап 

Абылайдың қазақ даласын саяси дербестік негізінде жайғастыру жоспар- 

лары н  ж үзеге  асы ру  ж өніндегі  ны саналы   қы зметі  өрістеді.  О ры нбор 

әкім ш ілігінің өкілдерімен катынастарда шебер тәсілдер колдана отырып,

270

Абылай өз иеліктеріне империяның әскери құрамалары н еш бір аттап ба- 

стырған ж оқ, әскери қүрамаларға ш апқы н ш ы лы қж асап  ж үрген  рубасы- 

лардың бетімен кеткенін байқамаған сыңай білдіріп, ж аңа бекіністср мен 

камалдар  салуға  м үм кіндік  бермейді;  н ақ   сол  уакы тта  тұтқы ндарды  

ықыласпен алмастырып отырады ж ән е им перияны ң вассалы ретінде сау- 

даға,  бейбіт  ш аруаш ы лы к  кы зм етке  ж әрдем д еседі.  Орта  ж үздегі  ірі 

билеуші  болған  Барак  сүлтан  Абылайдан  үлгі  алып,  ол  да  А бы лайды ң 

біріншілік жағдайын мойындаған сияқты болады.  М әселен,  1745 жылы ол 

Қ азақстан  мен  Ресей  арасы нда  сауда  ж үргізілуіне  өте  тілектестікп ен  

карайды.

А бы лайды ң  саясаты   Үлы  ж үздің   б илеуш ілеріне  де  әсерін   тигізді. 

Абылай ө зін ің Т о б ы л   губернаторы  С ухтеленге хатында Үлы ж үз қ а зақ - 

тарын — үйсін  ру бірлестігін Ресей бодандығына кабылдау жөнінде саяси 

мәмлегер ретінде көрінеді  (1745 жылғы ж елтоксан ).71

Абылай ханның ішкі өмірдегі маңызды әрекеттері арасынан о н ы ң ж еке 

үлан — төлеңгіттерді күруын атап өту қажет.  Хандарда ж еке күзет, оларға 

адал әскер әрқашанда болған, бірақ Абылай ханда оның саны өте көп бол- 

ды,  сөйтіп XIX ғасырды ң өзін де-ак құж аттарда төлеңгіттердің түтас руы 

атап өтіледі. Бұл орайда төлеңгіттерді үстаудың белгілі бір ережелері сақ- 

талды. Абылай ханның қатысуымен қазақ жасақтары тұрақты әскер сипа- 

тын алды, Орта жүз бен  Кіші ж үздің әр түрлі рулары нан ш ы ккан қолбас- 

шылар әскери іспентұрақты  айналысты.  Бөгенбай,  К абанбай, Баян, Есет, 

Наурызбай, Ж әнібек сынды батырлар  10 000 жауынгерге дейін жететін ірі 

қүрамаларды үнемі басқарып жүрді. Батыр ииститутының өзі өскери іспен 

неғұрлым кәсібитүрде айналысатын адам саны көп жасақтарды камти ба- 

стады.  Мұны көптеген деректемелер объективті түрде дәлелдейді, ол кез- 

де  белгілі  бір  саяси  қайраткерге  әскери   күзет  ретінде  баты рлар  еріп 

жүретін болған, ал олардың ең беделділері  саяси өкіл  міндетін атқарған. 

М әселен, қытай деректемелерінде Еренқабы рға ауданында сауда пунктін 

ашу туралы  кы тайлықтармен  келіссөзді  К абанбай  баты рды ң ж үргізгені 

атап өтіледі. Ресей өкімет орындарымен саяси келіссөздерді Ж өнібек тар­

ханный жүргізгені жиі кездеседі.  Қ азақдаласы ны ң Қанжығалы Бөгенбай, 

Құлеке, Деріпсөлі ж әне баска да көптеген батырлар сиякты көрнекті кай- 

раткерлер де маңызды саяси  келіссөздер ж үргізген.

Қ азақстан н ы ң   оңтүстік  шептері  де  біртұтас  мем лекеттің  қүраіУідас 

бөлігі  ретінде  Абылайдың ж оспары на енді.  1762 ж ылы ол  қ ар ақ ал пакта - 

рға ж оры қж асады  ж әне сол арқылы Үлы ж үз рулары мен коңы раттарды ң 

ескі замандардан бері қазақтарды ң жері болып келген Сыр өңірі қоны ста- 

рын иеленуіне мүмкіндік берді.  1765 жылы ол К оқанға ж оры кж асап, Таш- 

кентте бір жыл болды. Сол жылдары ол Қ оқан н ы ң  күшті ыкпалында бол­

тан кы рғы здарға қарсы ж оры кка шықты ж ән е онда  1770 жылы  «Ж айлау 

кырғыны» болды, мұнда Абылай қы рғы здарды ң тас-талқан ы н   ш ығарды, 

ал тұткынға түскендерін ол Көкшетау жеріне қоныстандырды.  Бүкіл дерл ік 

Жетісуды басып алған  К окан билеуш ілерінің одақтастары ретіндегі  қы р- 

ғыздарға қарсы қимылдар аумақты шамамен Қ азақстан мен  К ы рғы зстан- 

ның қазіргі ш екарасы бойынш а, яғни өздерінің ежелгі жерлері  бойынш а 

межелеумен аяқталды.  Орта  А зияға қатысты саясаты нда А бы лай  казак- 

тарды ң  еж елгі  ж е р л е р ін ің   қ а у іп сізд ігін   қ ам там асы з  ету  п ри н ц и п ін  

мүлтіксіз  үстанды,  ал  оны ң  қолданған  ш аралары   сол  бір  мейірім сіз  де

271

катан, дөуірге мейлінше төн болды.  Абылай тұсында Ж етісу Үлы ж үз ру- 

лары   қоны станған жерге айналды, ал  олардың ата-бабалары  ерте кезден 

осы өлкені мекендеп келген еді.  Абылайдың басты мақсаттарының біріне 

кол  ж еткізілді.

жүктеу/скачать 47,68 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: