Ш. Ш. УӘлиханов атындағы тарих
жүктеу/скачать 47,68 Mb. Pdf көрінісі
|
kozybaev mk bas red kazakstan tarikhy kone zamannan buginge
| өміршісінің кол-
шоқпары билік ететін) Қоқанға қарсы одақ жасасты. Қоқан әскері де Ходженд- ке жақындап келіп, Сырдарияның жағасына тоқтады. Екі жақтың ешқайсысы өзеннен өтугебел байламады да,шайқас болмады. Үшінші әрекеттен кейін ғана Әлім бек Чусты бағындырып, Бұзрыққожаны өлтірді.9 Сол екі арада, ташкентгік үстем топтың пікіріне қарамастан, қазақтартобы қолпаштаған Ж үнісқожа 1803 жылы Қоқанға қарсы жаңа жорықжасамақш ы болып ұйғарды. Ол Қоқанның өзіндегі Әлім бекке карсы бой көрсетуге қатты сенді. Қазақтардан, Ташкент пен Құрама тұрғындарынан әскер жинап алған Ж үнісқожа Құрама жотасы арқылы өтіп, Ферғанаға кірді, сөйтіп Ашт аркы- лы жүріп, Чадак жолы мен Гурумсарай өткелі ж аны нда Сырдарияның оң жағасына шықты. Сол кезге қарай Әлім бек Ходжентті қоршап түрған бадах- шандықтәжік Раджаб дуанбегіне қарсыласын өзен арқылы өткізбеуге бұйрык береді. Ходжент жанында Сырдарияның оң жағасына өтіп алған Раджаб дуанбегі жеделдете жүріп отырып, Гурумсарайға жетіп Таш кент әскерімен кездесті. Сонымен бір мезгілде Гурумсарай тұсында Сырдарияның сол жаға- сында Әлім бектің алдыңғы тобы да келді. Раджаб дуанбегі Қ оқанның ак ж а- лауын көтеріп, қозғалмай түрған салт атгы тубегінің қасына таулы қтәжіктер арасынан елу мерген койып, өзінің жанына жіті кимылдайтын атты әскерді қалдырды. Ташкент әскерінде алауыздық орын алды. Бабахан төре, Рүстем төре ж әне Әділ төре шайқаска өуелі шанышқылылардың бөлімшелері мен Ж үсіпқожаның өз жасағының кіруін талап етгі. Қ азақ атты әскерінің жа- лауға жасаған шабуылын мергендер мылтықтан о қ атып тойтарды. Раджаб дуанбегі атты әскерінің шабуылдары қазақтардың катарларын бұзды. К азак- тардың жасағы, ал содан соң Ж үнісқожа «ұрпактарының» жасағы да қорқып, каша жөнелді. Ташкенттің калған күштерінің шайқасқа кіріспегені былай түрсын, Әлім бекке қашқындарды қайткенде тезірек қуып жетіп, тұтқындар мен олжаны қалай қолға түсіруге болатынын көрсетіп берді. Мұны көрген Ж үнісқожа мүлкі мен қазынасын тастай қашып, толы қталкандауға ұшыра- ды.10 Осы шайкастың өзінде-ақ Ж үніскожаның атты жасағының шабуылына атты әскердің шабуылы мен атқыштардың оқ атуын бір мезгілде қарсы қой- ған қоқандықтар тактикасының артықшылығы көрсетілді. Жүніскожа қайтыс болғаннан кейін (1804 немесе 1805 ж.) Ташкенттегі билік оның үлкен баласы Мұхаммедқожаға, ал содан соң — Ж үніскож аның ортан- шы баласы Сұлтанкожаға көшті. Ташкенттегі әр түрлі тайталасушы топтар арасындағы үздіксіз күрес Таш кент иелігін өлсіретті. К азақ сұлтандары Түркістанға билікті тағы да қысқа уақытқа өз колына алды: 1806 ж әне 1809 жылдар аралығында онда Ибраһим сұлтан мен Қасым сұлтан отырды, Қуат- хан мен Токайхан (Тоғайхан) соңғысының балалары болатын. 1810 жылы онда «Абылай хан немересі» делінген біреу билік етті.11 Ташкентті Әлім бектің жаулап алуы екі кезенде өтті. Бірінші кезеңінде (1804—1807) қоқандыктар Ташкенттің оңтүстік жағындағы Ангрен өзенінің (Сырдарияның оң ж ақ саласы) аңғарындағы өзбек рулары да, әр түрлі жүздердің казак рулары да мекендеген облыс — Құраманы біржола жаулап алды. XVIII ғасырдың аяғында «құрама халық» (түрлі ру-тайпа өкілдерінен құралған) 9 ірі елді мекені бар 10 мыңға жуы қ адамнан тұрған. XIX ғасырдың орта шенінде Құрамада енді 24 бекіністі мекен болды, бұл орайда орталығы Кереуші бекінісі, маңызы бойынша екінші мекен Аблық еді. Кұрамадағы тегі 281
казақ этностар арасынан шанышкылы (Үлы жүз), тама ж әне керейіт (Кіші жүз) руларын атап өтуге болады; тама әулеті Бұка бекінісін иеленді.12 Құрама ауданын көшпелілердің интенсивті этникалықбайланыстары мен жаппай оты- рыкшылану өңірі деп карастыруға болады. 1807 жыл шамасында Әлім бек оны ң Ж ы закка жорығы кезінде Сұлтанкожаның солтүстік Ферғанаға кіріп, Шаиданды коршауға алған (бұл Әлім бекті Ж ызакты коршауды койып, Фер- ғанаға кайтуға мәжбүр етті) жағдайын пайдаланып, өзінің бауыры Омар бекті Таш кентке аттандырды. Ш ырш ык өзеніне жақын жерде Сұлтанкожаның әскерін талкандап ж әне оның өзін тұткынға алып, Омар бек Ташкентгің жаңа билеушісі Хамиткожамен (Ж үніскожаның шанышқылы және каңлы тайпа- лары билікке көтерген кіші баласымен) шарт жасасты, ол өзін кокан ханы- ның вассалы деп мойындады. Ниязбек бекінісінде Момын бек бастаған қокан гарнизоны ж әне таулык тәж іктер арасынан 500 атқыш калдырылды, оған Кереушінің билеушісі бағынуға тиіс болды. 1809 жыл шамасында діни кұлш ылыкжасау (зікірсалу) кезінде Әлімбек- ке кастандык жасалды: оны әлдебір кемтар (диуана) пышакпен ауыр жарақат- тады. Соныңсалдарынан Қоканнан Үратөбе иелігі бөлініп кетті, ал Хамитко- жа кокандықтарға шабуыл жасау ниетімен әскер жинады. Сонда Әлім бек Ташкентке жаңа жорық ұйымдастырды. Сол кезге карай Момын бек Ниязбек бекінісінен шабуылдар жасап, каланы үнемі дүрліктіріп отырды, ауыз судан тапшылык көрсетіп, ташкенттіктердің жағдайын әбден киындатты. Оның көп тұткындар алғаны сонша, оларды ит пен мысыкка айырбастады, Ниязбектегі шаяндарды күрту үшін тіпті 13 үй құсына үш тұткын беретін. Таш кеш те аш- тыкбасталды. Ата-аналар балаларын бір күлшеге сатгы. 11 күн коршап, кала дуалын астынан үңгіп казып, бұзғаннан кейін кала алынды ж әне бір күнге тонауға берілді. Хамиткожа Бұхараға кашты. Қаланы алу кезінде тәжіктің таулық аткыштары, жаяу әскерлер ж әне зеңбірекшідер көзге түсті. Жаулап алушылар үшін кауіпті белгілі ташкенттіктердің бір бөлігі Қоканға кепіл етіп жөнелтілді. Кейбір далалыктарды хан дарға асуға, ал өз жактастарын акса- калдар (кала махаллалары мен кыстактардың басшылары) ж әне билер етіп бекітуге бұйрық берді. Ташкенттің хакімі (наместнигі) етіп Сайид Әлібек пар- ванашы тағайындалды.13 Ташкентті бағындыру Қоканның Оңтүстік Казакстанды жаулап алуы бас- талғанын көрсетті. Мұндағы жағдай Әлім бектің ой-ниетіне колайлы болды. К азак билеушілері арасында бірлік болмады. Түркістан каласының билеу- шілері Бұхараның көмегіне бағдар алды, сол кезде сайрамдыктар Қоканның жуырдағы одактастары болатын: осыдан бірнеше жыл бұрын Үратөбе түбінде Бұхара әмірі Хайдардың (1780-1826 жылғы казан; 1800—1826 жылдарда бил ік кұрды) Әлім бекпен ірі шайкасы өтті. Түркістанның билеушілері Ибраһим сұлтан мен Қасым сұлтан ж әне соңғысының балалары Қуатхан мен Тоқайхан (Тоғайхан) әмір жағында, ал 3—4 әскербасы бар 10 мың адамдык сайрам өскері Әлім бек жағында шайқасты. Онда кокандықтар жеңіліс тапты, оның үстіне түркістандықтар сайрамдыктардың тас-талканын шығарды. Басқа бір казак билеушісі Әділ төре (Абылай ханның үшінші баласы) өзара кырқыстар себепті 10 мың отбасымен бірге туған жерінен мүлде кетіп, кытай- лыктардың иеліктерінен пана іздеуге мәжбүр болды. Ташкентте ірге тепкен казақтың Шыңғыс ұрпактарына келер болсак, олар кейіннен болған оқиғалар- дың көрсеткеніндей, бастапқы кезенде Дешті Қыпшакта кокан саясатын жүргізушілер болған. 282
|